ئاماده‌كردن و لێكۆڵینه‌وه : چه‌نگیز شكاك
سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی گه‌لانی ئێران له زستانی 1979 به خاڵی وه‌چه‌رخانێكی گرنگ له مێژووی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران ئه‌ژمار ده‌كرێت و لاپه‌ره‌یه‌كی نوێ له‌به‌رده‌م ئه‌م حزبه بۆ گه‌شه‌پێدانێكی بێ وێنه‌ی مرۆیی، رێكخراوه‌یی، له‌شكری كرده‌وه، به جۆرێك كه پاش رووخانی كۆماری كوردستان ده‌رفه‌تی وه‌ها گرنگ به‌خۆوه نه‌بینیوه.
دوای روخانی كۆماری كوردستان تا شۆرشی گه‌لانی ئێران، حیزبی دێموكرات بێجگه له شۆرشی چه‌كداری (46-47) و دواتر یه‌كلا كردنه‌وه و یه‌كخستنی حیزبی دێموكرات به رێبه‌رایه‌تیی دكتۆر قاسملوو له كۆنگره‌ی سێیه‌م، له تۆنێلێكی تاریكدا ده‌ژیا كه هیچ ئاسۆیه‌كی لێ دیار نه‌بوو.
پاش رووخانی رژیمی شاهه‌نشایی، ئاماده‌یی ئه‌م حزبه له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان و نه‌بوونی ركاربه‌ری كوردستانی زه‌مینه‌یه‌كی له‌بار بۆ په‌لهاوێشتنی حزب بۆ ته‌واوی ناوچه‌كانی كوردستان (بێجگه له ناوچه‌كانی خوارووی كوردستان له پارێزگای ئیلام و به‌شی زۆری پارێزگای كرمانشان) ره‌خساند و مێژووی حزب به‌تایبه‌تی كۆماری كوردستان یارمه‌تیده‌رێكی گرنگ بۆ داكوتانی ره‌گ و ریشه‌ی له‌ناو كۆمه‌ڵگای كوردستاندا بوو.
به دروستبوونی بوشایی ئه‌منی پاش روخانی شا له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان، حزبی دێموكرات سه‌ره‌ڕای كه‌موكورتییه‌كانی له‌بواری رێكخستن و سه‌ربازی، له ماوه‌یه‌كی كه‌مدا توانی زۆربه‌ی هه‌ره زۆری ناوچه‌كانی كوردستان كۆنترۆل بكه‌ت و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كی رانه‌گه‌یێندراو بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆی پێك بێنێت.
قۆناغه‌كانی دانوستان و شه‌ڕ له‌گه‌ڵ كۆماری تازه دامه‌زراوی ئیسلامیی ئێران به رێبه‌رایه‌تی خومه‌ینی و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سیاسی له‌گه‌ڵ حزبی تازه دامه‌زراوی كۆمه‌ڵه‌ی شۆرشگێرانی ئه‌وكات، به ئه‌زموونێكی نوێ له خه‌باتی حیزبی دێموكرات بۆ به‌دیهێنانی دروشم و ئاواته‌كانی ئه‌ژمار ده‌كرێت.
له سه‌ره‌تادا، سه‌رلێشواوی گۆره‌پانیی سیاسیی ئێران و كوردستان به‌هۆی ناروونی له سیاسه‌تی كۆماری ئیسلامیی ئێران به‌رانبه‌ر به گه‌لانی ئێران به‌تایبه‌تی گه‌لی كورد و هه‌روه‌ها لایه‌نه چه‌په‌كانی ئێران بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه ئاراسته‌ی جیا و دژ به یه‌ك هاوشێوه‌ی ته‌واوی ئێران له كوردستانیش دروست ببێت.
دروشمی دژی ئیمپریالیستی خومه‌ینی دژی ئه‌مریكا، لایه‌نه چه‌په‌كانی ئێرانی به شێوه‌یه‌كی فریودا كه بوونه پاڵپشتێكی سه‌ره‌كی بۆ به‌دیهێنانی ئاواته‌كانی رژیمه‌كه‌ی. به‌ڵام پاش سه‌ركه‌وتنی و خستنه‌ڕووی سیاسه‌تی راسته‌قینه‌ی خۆی، كوردستان بووه په‌ناگای زۆربه‌ی هه‌ره زۆری ئه‌و كه‌س و لایه‌نه چه‌پانه‌ی كه له سه‌ره‌تادا پشتیوانییان له سیاسه‌تی خومه‌ینی ده‌كرد.
هه‌مووی ئه‌وانه له‌گه‌ڵ زاڵبوونی بیرورا و هزری چه‌پ كاریگه‌رییه‌كی راسته‌وخۆ له‌سه‌ر حیزبی دێموكرات و سیاسه‌ته‌كانی دانا، هه‌ربۆیه بۆ یه‌كه‌مینجار له‌ناو خودی حیزبی دێموكراتدا ناكۆكی سه‌باره‌ت به چۆنییه‌تی خه‌بات و په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ كۆماری ئیسلامی ئێران دروستبوو.
له میانه‌ی كۆنگره‌ی چواره‌می حیزبی دێموكرات له زستانی 1980 ئه‌و ناكۆكییه گه‌یشته لوتكه و لایه‌نی ناسراو به گرووپی حه‌وت كه‌سی پاش جیابوونه‌وه له حزب به‌ناوی حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران – په‌یره‌وانی كۆنگره‌ی چواره‌م رێبازێكی به‌پێچه‌وانه‌ی هاوسه‌نگه‌رانی خۆیان گرته به‌ر، كه به یه‌كه‌م جیابوونه‌وه‌ی گه‌وره و به كۆمه‌ڵ له حزب ئه‌ژمار ده‌كرێت و بووه ئه‌زمونێك بۆ دووباره كردنه‌وه‌ی له ماوه‌ی ساڵاتی دواتردا.
له لایه‌كی دیكه‌وه، ئه‌م حزبه به‌هۆی پێداگیری له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی پرسی كورد به رێگه‌ی ئاشتیانه و گفتگۆ له‌گه‌ڵ تاران به سازشكار تۆمه‌تبار كرابوو. به‌هۆی ئه‌م رووداوانه‌وه حیزبی دێموكرات له ژێر فشارێكی سیاسیدا بوو، به‌ڵام به‌هۆی سیاسه‌تی واقیعبینانه‌ی دكتۆر قاسملوو نه‌چووه ژێر بار هیچ كام له‌م ئاراسته سیاسیانه و ته‌نانه‌ت به‌شداری له راپرسی کۆماری ئیسلامیی ئێرانی نه‌كرد و به پێچه‌وانه‌ی نزیكه‌ی ته‌واوی لایه‌نه سیاسییه‌كانی ئێران داگیركردنی باڵیۆزخانه‌ی ئه‌مریكاشی له تاران مه‌حكوم كرد.
له‌دوای فه‌توای خومه‌ینی دژی گه‌لی كورد و شه‌ڕی سێ مانگه له ساڵی 1980 و پاشان بگره و به‌رده‌ی دانوستان، هێرشی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ سه‌ر كوردستان كۆتایی به زۆرێك له ناكۆكیی سیاسی له‌باره‌ی چۆنییه‌تی مامه‌ڵه له‌گه‌ل تاران هێنا و لاپه‌ره‌یه‌كی دیكه له خه‌باتی ئه‌م حزبه كرده‌وه و به ناچاری شێوازێكی دیكه‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی رێژیم به‌ناوی خه‌باتی چه‌كداری گرته به‌ر، كه تا 4-5 ساڵ پاش راپه‌رینی گه‌لی كورد له باشووری كوردستان به قوناغێكی نوێ له مێژووی حیزبی دێموكرات ئه‌ژمار ده‌كرێت.
ئه‌م قوناغه به یه‌كێ له هه‌ستارترین و توندوتیژتیرین قوناغی حیزبی دیموكرات تۆمار كراوه، كه له ماوه‌ی 10 ساڵێكدا له لایه‌كه‌وه له شه‌ڕێكی خوێناوی له‌گه‌ڵ رژێمی ئێراندا بوو و لایه‌كی دیكه‌وه شه‌ڕی ناوخۆیی به تایبه‌تی له‌گه‌ڵ “قیاده‌ی موقته” و “كۆمه‌ڵه” و هۆزه‌كانی لایه‌نگری ده‌وڵه‌ت و په‌نابردن بۆ شاخ و روودانی جیابوونه‌وه‌یه‌كی دیكه پاش کۆنگرەی هەشتەم ته‌نگی به‌م حزبه هه‌ڵچنی.
هه‌ر له‌و قوناغه‌دا حزبی دێموكرات به هه‌وڵ و ته‌قه‌لای د. قاسملوو به دیاریكردنی سوسیالیزمی دێموكراتیك وه‌ك ئامانجی دوارۆژی حزب رێگه‌ی خۆی له ره‌وته باوه‌كانی فكری و سیاسی ئه‌و كات به‌تایبه‌تی چه‌پی نه‌ریتی جیا كرده‌وه و وه‌ك حزبێك دیموكراتیك – نه‌ته‌وه‌یی رێبازێكی نوێ و تاقی نه‌كراو بۆ به‌دیهێنانی دادی كۆمه‌ڵایه‌تی گرته‌به‌ر.
له ماوه‌ی شه‌ڕی چه‌كداریدا كه له بنه‌ڕه‌تدا به‌رگریی سه‌ربازی و پاراستنی حزب له به‌رانبه‌ر هێرشه‌كانی رێژیم بووه، پاشه‌كشه‌ی سه‌ربازی حزب به‌هۆی باڵاده‌ستبوونی توانایی سه‌ربازیی ده‌وڵه‌ت بۆ ناوچه سنوورییه‌كان و دواتر به‌زاندنی سنوور بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه حزب سه‌ره‌ڕای به‌ده‌ستهێنانی ئه‌زمونێكی بێ وێنه له شه‌ڕی چه‌كداری، ئاراستەی پاشه‌كشه‌یه‌كی به‌رده‌وام به‌خۆوه بگرێت.
شه‌هیدكردنی دوو سكرتێری ئه‌م حزبه (د. عەبدولڕەحمان قاسملوو له ساڵی 1989 و دكتۆر سادق شه‌ره‌فكه‌ندی له ساڵی 1992) هه‌ر له‌و قوناغه‌دا له ماوه‌ی سێ ساڵێكدا زیانێكی قه‌ره‌بوونه‌كراو بۆ حیزبی دێموكرات به‌دوای خۆیدا هێنا، ته‌نانه‌ت گه‌ڕاندنه‌وه‌ی رێبه‌رایه‌تیی شۆڕشگێریش (جیابووه‌كانی دوای كۆنگره‌ی هه‌شت) بۆ ناو حزب نه‌یتوانی ئه‌م بوشاییه پڕ بكاته‌وه.
دواتر چۆڵكردنی ناوچه سنوورییه‌كان و كۆتاییهێناتی یه‌كجاری به بوونی پێشمه‌رگه له‌ناوخۆی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له ژێر فشاری كۆماری ئیسلامیی ئێران له‌سه‌ر حزبه سه‌ره‌كییه‌كانی باشوور كوردستان، یان به گوته‌ی خودی حزب، پاراستنی ئه‌زموونی هەرێمی كوردستان بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه حزب له قووڵایی خاكی باشووری كوردستان جێگیر ببێت و قوناغێكی نوێ له مێژویی حزب ده‌ستپێبكات و خۆی له‌گه‌ڵ ژیانی ئاسایی خه‌ڵك بگونجێنێت و تێكه‌ڵاوییه‌ك له ژیانی ئاسایی و حزبایه‌تی به‌دی بێنیت.
هێرشی نیزامی رێژیم بۆ سه‌ر بنكه‌كانی حزب له قووڵایی هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌تی له ساڵی 1996 و تیرۆركردنی سه‌دان كادر و ئه‌ندامی حزب له ناوچه جیاوازه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و رووداوه‌كانی ناوخۆی حزب له ماوه‌ی ساڵانی دواتر له‌وانه سێیه‌مین جیابوونه‌وه پاش كۆنگره‌ی سێزده‌یه‌م له ساڵی 2006 زه‌ربه‌یه‌كی دیكه‌ی به حزب گه‌یاند كه پاش زیاتر له 10 ساڵ هه‌وڵه‌كانی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی بۆ یه‌كگرتنه‌وه نه‌یتوانیوه ئه‌و برینه سارێژ بكات و ناو ماڵی دێموكرات یه‌ك بخات.
گه‌ڕانه‌وه‌ی به‌شێك له پێشمه‌رگه بۆ هه‌ندێ له ناوچه سنوورییه‌كان له ماوه‌ی چوار ساڵی رابردوو به قوناغێكی دیكه‌ی خه‌باتی ئه‌م حزبه ئه‌ژمار ده‌كرێت، هه‌رچه‌نده له به‌راود له‌گه‌ڵ بوونی پێشمه‌رگه له ماوه‌ی دوو ده‌یه‌ی رابردوو به‌راورد ناكرێت و هه‌لومه‌رجی ناوچەیی و جیهانیش گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه و شێوازه‌كانی دیكه‌ی خه‌بات بەدیهاتوون و ناوچه سنوورییه‌كانیش له‌لایه‌ن هێزه‌كانی دیكه ده‌ره‌وه‌ی رۆژهه‌ڵات كۆنترۆل كراون، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سه‌ره‌تای به‌ده‌ستهێنانی ئه‌زمونێكی نوێی خه‌بات دژی رژێمی كۆماری ئیسلامیی ئێرانه، كه به دروستبوونی هه‌ر بوشاییه‌كی ئه‌منی له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان ئه‌زموونی سه‌ره‌تای شۆڕشی گه‌لانی ئێران بۆ ئه‌م حزبه دووباره ده‌كاته‌وه. حزبێك كه 75 ساڵ به‌ر له ئێستا دامه‌زراوه و له‌و ماوه‌یه‌دا تووشی ده‌یان ئاسته‌نگی سیاسی، سه‌ربازی، پەروەردەیی و چەندین قوناخی خەبات بووه و هه‌وراز و نشیوه‌كانی مێژووی سیاسی 75 ساڵه‌ی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان به قۆناغه جیاوازه‌كانی به شكست و سه‌ركه‌تن تێپه‌ڕاندووه و تووشی دابڕانێكی فیزیكی ده‌یان ساڵه له خه‌ڵكه‌كه‌ی و ملیتاریزه بوونی كوردستان بوو، توانیوه سه‌ر پێی خۆی راوه‌ستێت و درێژه به خه‌باته‌كه‌ی بدات و په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێز له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی كوردستان له لایه‌ك و حزب و لایه‌نه كوردستانی و وڵاتانی بیانی له بواری دیپلۆماسی ببه‌ستێت. به‌رده‌وامبوونی خه‌باتی ئه‌م حزبه نه ته‌نیا نیشانه‌ی زیندووبوونی حزبه‌كه‌یه، به‌ڵكو ئاوێته‌بوون و نفووزی مه‌عنه‌ویی ئه‌م حزبه له‌ناو كۆمه‌ڵی كوردستاندا ده‌سه‌ڵمێنێت.
