خوێنەری هێژا:
بابەتی بەردەستت، یەکێکی تر لە زنجیرە وتووێژەکانی گەورە ژووری ڕاوێژە لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تلێگرام کە لە ڕێکەوتی ٢٠ و ٢٢ی ڕەشەممەی١٣٩٤ (٢٠١٦) لەگەڵ بەریز شەریف فەلاح، ڕۆژنامەنوو و شاعیر و چالاکی سیاسی و بە پێشکەشکاری بەڕێز هەڵمەت مەعرووفی ڕۆژنامەوان، و چالاکی سیاسی لەسەر مژاری (گەشەی زمانی کوردی و هەوڵەکانی کۆماری ئیسلامی بۆ شێواندنی زمانی کوردی) ئەنجام دراوە.
پێشەکی لە لایەن شەریف فەلاح: ئامانجی کۆماری ئیسلامی دابڕینی زەینی و لەخۆنامۆکردنی کوردە لە زمان و نەتەوەکەی
- هەوڵی دەنگ و رەنگی کۆماری ئیسلامی زەقکردنەوەی لایەنی گاڵتە و تیتاڵیی زمانی کوردییە
لەم دیمانەیەدا کە بەرهەمی دوو زنجیرە کۆڕی ژووری راوێژە، سەرەتا باسێکی چڕوپڕ لەبارەی مێژووی قۆناغەکانی گەشەکردنی زمانی کوردی لە هەر چوار پارچەی کوردستان دەکرێت و پاشان باسی ئەو پیلانە پڕ مەترسییانەی کۆماری ئیسلامی ئێران دەکرێت کە لەپێناو شێواندن و لەخشتەبردنی زمانی کوردیدا خستوویەتە گەڕ.
ڕاوێژ: کورد لانیکەم 2716 ساڵە نەک هەر بێ وڵاتە بەڵکو لە ژێر چاگی داگیرکەردا بووە و بە پێی پەیمان و ڕێککەوتننامەی جیاواز دابەش کراوە، لە هەمان کاتدا لە پەروەردەبوون بە زمانی دایکی خۆی بێبەش کراوە، بەو حاڵەوە کورد ڕێنووسی خۆی هەیە و هەزاران بەرهەمی نووسراوەی هەیە، ئێوە وەک مامۆستایەکی زمانی کوردی ونووسەر و؛شاعیرێک، گەشەی زمانی کوردی چۆن دەبینن؟
فەلاح: سەرەتا بۆ چوونە ناو باسەکەوە کە باسێ بەرین و لق و پۆدارە دەمەوێ سەرەتا باسی گرنگیی لێکۆڵینەوە لەسەر زمان بکەم و گرنگییەکەی باس بکەم و بڵێم خەمی من و جییە و کورد ئیستا دەبێ چی بۆ زمان بکات و کام بەشی لیكۆڵینەوەی زمان گرنگە
ئەم باسەش باسێکە کە پەیوەندیی بە شوناسەوە هەیە، جومگەی ناسنامەمانە، بۆیە دەبێ سەرەتا بارە مێژوویەکە بزانین، پاشان باسی پیلانەکانی دوژمن بکەین، بۆیە لەم باسەدا سەرەتا باسی گرنگیی لێکۆڵینەوەی زمانی کوردی و دواتر سروشتی بوونی زمان و تەوەرێکی دیکەش قۆناغەکانی گەشەکردن لە زاراوە جیاجیاکان، زۆربەی ئەو كەسانەی چ بە شێوەی زانستی و پسپۆرانە، یان بەهۆی ئارەزووی تاكەكەسیی خۆیانەوە لە زمان دەكۆڵنەوە زمان تەنیا وەك سینتاكس (رێزمان، بنەما، و رستەسازی)، سێمانتیكس (مانا و واتاسازی) و فۆنۆلۆجی (دەنگناسی) رەچاو دەكەن، یان لەوانەیە بە كەڵك وەرگرتن لە بیرۆكە بنەماییخوازە‌كان (structuralist) ، زمان وەكوو سیستەمێك لە نیشانەكان تەماشا بكە‌ن بۆ سازبوونی پێوەندی. دیارە ئەنجامدانی ئەم كارانە پێویستە و ئەبێ ئێمە خاوەنی چەندین و چەندان بەرهەم بین لەم بوارانەدا، بەڵام من هەر لە سەرەتاوە تاكوو ئێستاش، سەرەڕای خوێندنی ئەو دەرسانە بە شێوەیەكی ئاكادێمیك، لەو بەستێنانەدا كارم نەكردووە و بەڵكوو گر‌نگیم داوەتە هەندێ لقوپۆپی تری پێوەندیدار بە زمانەوە. دوو هۆی سەرەكیشم بۆ كار نەكردن لەو ئاقارانەی سەرەوە‌دا هەبووە:
هۆی یەكەم ئەوە بووە كە كاركردن لەم ئاقارانەدا بە جۆرێك بۆتە پارادایمی زاڵی خوێندنەوە زمانەوانییەكان لای ئێمە. زۆرن ئەو كەسانەی خەریكی كاركردنن لەسەر ئەو بابەتانەی سەرەوە چ لە رۆژهەڵات و چ لە زۆرێك لە نامەكانی ماستێر و دوكتۆرای بەشی كوردیی زانكۆكانی باشوور و تا رادەیەكیش لە رۆژهەڵات بەتایبەت لە تێزەكانی ماستێر و دوكتۆرای بەشی زمانناسیی زانكۆكانی ئێران، واتە، لێكۆڵینەوە لە رێزمان و واتاسازی و دەنگناسی لە زمانی كوردیدا بە مەبەستی تێگەیشتن و پۆلێنكاریی تایبەتمەندییەكانی زاراوە و بنزاراوە و شێوەزارە جیاجیاكانی زمانی كوردی.
هۆی دووەم ئەوەیە كە كەمتر لێكۆڵینەوەیەكمان بە زمانی كوردی لە بەردەست دایە كە دەربارەی، بۆ نموونە، فەلسەفەی زمان بێ، یان بە شێوەیەكی تیۆریك و بە پاڵپشتی بۆچوونە رەخنەییەكان (critical approaches ) هەوڵی دابێ لە زمانناسیی كۆمەڵایەتی، یان زمانناسیی دەروونی، یان زمانناسیی مەعریفی كەڵكی وەرگرتبێ. ژمارەی ئەو لێكۆڵینەوانەی لەم ئاقارانەدا هاتوونەتە بەرهەم و هەوڵی دەستەبەر كردنی روانگەیەكی تیۆریكیان دابێ دەربارەی زمانی كوردی، زۆر كەمن، من پێم وایە زمان لەناو کۆمەڵگەیەکدا گەشە دەکات کە دەسەلاتی تێدایە و ئەم دووە لیک دابراو نین، بۆیە دەبێ پەیوەندیی نێوان زمان و دەسەلات پۆلێن بکەین.
زمان یەک لە توخمە سەرەکییەکانی نەتەوەی کوردە کە جیاواز نییە لە پرسی سیاسی و گرێدراوە بە بزووتنەوەی سیاسیی نەتەوە و دوژمنانی کورد چەواشەکارانە زمان و فەرهەنگی ئێمەیان لەدژی خۆمان بەکار هێناوەتەوە و هەوڵی سڕینەوە و لەخشتەبرن و لەناوبردنیان داوە.
ڕاوێژ: پرسیاری ئێمەش ئەوە بوو، بە نەبوونی دەسەڵات و لە هەمان کاتدا بندەستیی کورد، زمانی کورد ئێستا لە چ دۆخێک دایە؟
فەلاح: زمان وەک جەوهەر و رۆحی نەتەوە و سەرەکیترین پێکهاتە و ستراکتۆری پێناسەی میللەت (لانیکەم بۆ نەتەوەکانی رۆژهەڵات) دێتە ئەژمار، زمان و دەسەڵات پەیوەندی و کاریگەریی بەرچاویان لەسەر یەکتر هەیە، لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی سیاسی، تەنانەت ئەگەر ناوچەییش بێت، زەمینە و هەلێک بۆ گەشەکردنی زمان دەڕەخسێنێ، هاوکات زمانیش توخمی کۆمەڵایەتی و سیاسیشی تێدایە و گەشەکردن و لاوازیی ئەم چەمکە هەستیارە لەناو پێکهاتەی دەسەڵاتدا رەنگ دەداتەوە.
هەر دەسەڵاتێک ناشارەزایانە دەست بۆ زمان ببات و تیکەڵی پرسی سیاسیی رۆژی بکات، کارەسات و لێکترازانی کۆمەڵایەتیی لێدەکەوێتەوە. کە بەرانبەردا بە لاواز بوونی دەسەلاتیش، زمانیش لەگۆ دەکەوێ و بەرەو کزی دەڕوات، وەک چۆن چەندین نموونە لەناو زاراوەکانی کوردیدا هەیە کە بە نەمانی میرنشینەکان و دەسەڵاتە ناوچەییەکان زاراوەکانیش لاواز بوون و پەراویز خراون.
لێرەدا بۆ ئەوەی باسەکە دوور و درێژ نەبێت باسی یەک لە تەوەرەکان ناکەم کە سەریشی بوونی زمانی کوردییە و باسێکی شیعراوی و ئەدەبی بوونە و هەندێ دوورە لە باسەکەمان بۆیە وەلای دەنێم و دەڕوومە سەر قۆناغەکانی گەشەکردنی زمانی کوردیلێرەدا بۆ ئەوەی باسەکە دوور و درێژ نەبێت باسی یەک لە تەوەرەکان ناکەم کە سەریشی بوونی زمانی کوردییە و باسێکی شیعراوی و ئەدەبی بوونە و هەندێ دوورە لە باسەکەمان بۆیە وەلای دەنێم و دەڕوومە سەر قۆناغەکانی گەشەکردنی زمانی کوردی.
هەروەک دەزانین کورد بە درێژایی مێژووی شۆرشەکانی گەلێک دەسەڵاتی ناوچەیی و میرنشینی هەبووە و هەرکام لەم میرنشینانەش لە گەشەکردنی زاراوەیەکی زمانی کوردیدا دەوریان هەبووە کە بەڕای من بەم چەشنەیە و ئەمە تیرانینی منە و ناکرێ وەک رەها چای لێ بکرێت و دەکرێ لە دەرەوەی ئەم بۆچوونەی منیش بۆچوونی دیکەش هەبن. [Forwarded from ئیمان مورادوه یسی]
زۆرن ئەو بەڵگە و فاکتە مێژووییانە کە ئاماژە بۆ کۆنترین دەقەکانی زمانی کوردی لە دەڤەری هەورامان دەکەن کە منیش وەک یەکەم قۆناغی بووژانەوەی زمانی کوردی (زاراوەی گۆران – هەورامی) ناودێری دەکەم
قۆناغی یەکەم “ئاڤێستا و و دەقەکانی یارسان (زاراوەی هەوروامی و گۆرانی کۆن)هەورامان بەپێی پاشماوە پارێزراوە‌كان یە‌ك لەو دە‌ڤە‌رە پڕكار و تێكۆشەرانەی ئەم بوارە دە‌ژمێردرێ كە ئەگەر نەسڵی نوێ خۆی تۆزێك پێوە ماندوو بكات رە‌نگە مرۆی كورد بتوانێ سەر و گە‌ردنی خۆی لە‌نێو هە‌را و هوریای نەتەوە و رە‌گە‌زە‌كانی دە‌وروبەر بۆ داتاشینی پێشینەی پەڕ و باڵ پێدراویان دوو باڵا بەرزتر بنوێنێ..قەباڵە‌كانی هەورامان، ئاڤێستا و سە‌رلە‌نوێ پێداچوونەوەكانی درە‌خت ئاسووریك، تۆمار كراوە مێژوویی ئایینیە‌كانی یارسان( ئەهلی حە‌ق)، شانامە‌ی هەورامی كە جیاوازی تە‌واوی لەگەڵ شانامە‌ی فیردە‌وسی تووسی پێوە دیارە. شیرین و خوسرەوەكە‌ی خانای قوبادی كە‌لە ناوە‌رۆك و باسە‌كانیدا دە‌وڵە‌مە‌ندیی بیری كە‌سایە‌تیی نەتەوەی كورد شانبەشانی كە‌سایە‌تییە ناودارە‌كانی شۆڕشی فە‌رانسە چ لە هێنانە رۆژەڤی باسە فە‌لسە‌فییە‌كان هاوكات و چ شرۆڤە‌ی كێشە ئابووری و كۆمە‌ڵایە‌تییە‌كان و زۆر نموونەی تر هە‌ركامە بە نۆرە‌ی خۆیان سە‌ردە‌ستی وێژە‌ی كورد لە دە‌ورانە جیاوازە‌كانی ژیانی خەڵكی ناوچەكە دوور لە تۆزقاڵێك خۆ هە‌ڵكێشانی پڕۆپاگە‌ندە‌یی دەسە‌لمێنن.
من پێم وایە دەقەکانی ئایینی یارسان و ئەدەبی یاری سەرچاوەیەکی مەزن و پتەون بۆ پاشخانی زمان و کولتووری نەتەوەکەمان و بە دەست لێنەدراوی ماونەتەوە.
بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە پێویستە ئاماژە بە هەندێ بۆچوونەی نووسەران و خاوەنرایانی کورد بکەم کە من لە کتێبیکی خۆمدا ئاماژەم پێکردوون، بۆچوونەکان باسی قەباڵە کۆنەکانی هەورامان بە زاراوەی هەورامی دەکەن
قەباڵە‌كانی هەورامان:
– ئیجارە دانی باغە رە‌ز لە هەورامان دە‌وروبەری 2097 ـ 2098 ساڵ بەرلە ئێستا [ 225ی سلووكی 88 و 87ی پێش زایین سە‌روبەندی دەسەڵاتی مێردادی دووە‌می ئە‌شكانی ]، و تۆماری بەڵگە‌نامە‌یە‌ك لە دووتوێی یە‌كێك لە قەباڵە كۆنەكانی هەورامان بە زمانی ئاخاوتنی ئە‌وكات خۆی لە‌خۆیدا بە یە‌ك لە بەڵگە حاشا هە‌ڵنەگرە‌كانی سە‌رهە‌ڵدانی مێژووی وێژە‌ی گۆران ( هەورامی) پێش لە زایین دە‌ژمێردرێ. (1)
– قەباڵە‌كانی هەورامان ساڵی 1913 بەهۆی كە‌سێك بەنێوی دوكتۆر سە‌عیدخان گە‌یشتوونەتە ئەورووپا و لە گۆڤاری Journal of the Royal Asiatic society1919 -1915)) لەلایەن پڕۆفیسۆر ئێلیس میننس و مێستر كاولی لێك دراونەتەوە.
– زۆرێك لە مێژوونوسانی ئێرانی، بیانی و كورد لە‌وانە: E.H. Minn/ A. Cowley /,A. Ghilain فە‌رەنسی لە كتێبی Essai sur la langue parthe.1939 زمانناسی روسی ئارانسكی/ خۆرهە‌ڵاتناسی روسی، پیگو لوسكایا، حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان، خانلری تاریخ زبان فارسی [كە هەوڵی داوە ئە‌مەشمان لێ داگیر بكات؟]، ژالە اموزگار، احمد تفچلی …و
– لە مێژوو نووسانی كورد دوكتۆر جماڵ رە‌شێد مامۆستای زانكۆ ـ بەغدا، محمد ئە‌مین هەورامانی، موزەفەر بەهمەن سوڵتانی هەورامانی. دوكتۆر بۆرە‌كە‌یی، دۆكتۆر بەهمەن فەریور و…. خراونەتە بەرباس.
– دوكتۆر فەریوەر ناسراو بە سۆران كوردستانی لە پێوەندی قەباڵە مێژووییە‌كانی هەوراماندا دەڵێ :
– ” لە دە‌سپێكی ساڵە‌كانی سە‌دە‌ی بیستە‌م، یە‌ك لە گرنگترین ڕووداوە فە‌رهە‌نگییەكانی جیهان ڕووی دا كە‌لە چەشنی خۆیدا وەك گەورەترین دۆزینەوە لە بواری مێژووی وێژە و زمانی نەتەوەی كورد دێتە ئەژمار. سێیەمین قەباڵەی ناوبراو كە بە خەتی ئارامی دە‌سكاری كراو نووسراوە دەبێ وەك كۆنترین بەڵگە‌نامە‌ی نووسراو و كە‌شف كراوی زمانی نەتەوەی كورد بناسێنرێ”. [ مێژووی هەورامان . بەهمەن سوڵتانی . ص1091]
– بەپێی وتە‌كانی دوكتۆر جە‌ماڵ رە‌شید، پڕۆفیسۆر مینس لەو بڕوایە دابووە، كە زمانی قەباڵەی سێیەم بە زمانی ئێمڕۆی كوردی نزیكترە. ئەو بەتایبەت ئاماژە بەو مەسەلەیە دە‌كات، پیتە‌كانی نووسراوی قەباڵەی سێیەم لە هیچكام لە قەباڵە دۆزراوە مێژووییە‌كان لە جیهان نەدیتراوە. هەروەها پیتە‌كان دەستی تێوە‌ر دراوە و بە نیشانەگە‌لی تایبەتی ئاڵوگۆڕی تێدا كراوە هەتا زمانی كوردە‌كانی ئەو سە‌ردە‌مە لەو ناوچە دیاریكراوە بنووسرێ”.[مێژووی هەورامان . موزەفەر بەهەمەن سوڵتانی . ص 1099]
من لێرەدا باسی هەر قۆناغیک دەکەم مەبەستم گەشەی زاراوەیەکە لە پارجەیەکی کوردستان کەواتە یەکەم قۆناغی گەشەی زمانی کوردی لە زاراوەی هەورامیدا لە رۆژهەڵات بووە
ئاڤیستا سەرچاوەیەکی گرنگ و زیندوویە بۆ ئێمە کە لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکەین هەتا لایەنە شاراوەکانی زمان و ناسنامەمانی پێ بسەلمێنن، بزانین نووسەرانی دیکە لەسەر ئاڤێستا چی دەڵێن:
هاوڕێیان بۆ زانیاریتان یەکێک لە ئاڤیستا ناسە زنیندووەکانی کورد بەڕێز محەمەد حیجازی یە لە سنە: کە کتێبێکی بەنرخی بەناوی “شوناسی ئووڵی و فەلسفەی نەتەوەیی کورد.
: -ئاڤێستا و وێژە‌ی كوردی
– بە دڵنیاییەوە دە‌كرێ پێداگری لەسەر ئەو راستییە بكرێ، كەمتر كە‌سی نەختێك شارە‌زا بە وێژە‌ی گۆران [هەورامی] هەیە ئەگەر سەرنج بداتە وشەگە‌لی ئاڤێستایی شتێكی لێ تێ نەگا. دیارە هە‌رچی شارە‌زایی و باڵادە‌ستی لە وێژە‌وانی گۆراندا زیاتر بێت، بەم پێیە تێگەیشتن لە ئاڤێستا و بەشێكی بەرچاوی وشەكانی زیاتر دەبێت.
– پێداچوونەوەی ئاڤێستا بە زەینی كوردی و دووبارە وەرد دانەوەی، ئە‌مجارە لەلایەن بەڕێز، نەمر “عیمادەدین دە‌وڵە‌تشایی” خەڵكی كرماشان و چاپی كتێبێك لەو پێوە‌ندییە‌دا لەژێر نێوی “جغرافیای غرب ایران یا كوەهای ناشناختە اوستا، 1363” گە‌لێك بابەتی نوێ هەتا ئێستا كەمتر هە‌ڵێنجراو لە دە‌قە پێشووە وە‌رگێڕدراو و تۆماركراوە‌كان بەدە‌ستەوە دەدات.
– حە‌مە‌دە‌مین هەورامانی لە كتێبی گوڵزاری هەورامان، زمانناسی و ئە‌دە‌بیات، لە لاپەرە 49دا دەڵێ: “دایكزادی زە‌ردە‌شت كوردستانە و مە‌ڵبەندی زمانی ئاڤێستاش زۆرتر جە‌وهە‌ری كوردی كوردستانی دێرینە و شارستانیە‌تی كوردە‌كانی دێرینیش لە خەڵكی دێرینی ناوچەكانی دیكە‌ی ئێران پێشكە‌وتوتر و سە‌رلە‌بەرتر بووە”. ناوبراو پێداگری دە‌كات هەتا پێش حە‌فتا ساڵ وێژە و گوتاری نووسین و خوێندن لەسەر ئە‌ساسی ئاسە‌واری بەجێماوی ئاڤێستایی ـ هەوورامی [گۆرانی] بووە.
– م. هورامانی بۆ سەلماندنی وتە‌كە‌ی چەند وێنەیە‌ك لە وێژە‌ی ناوچەكانی ئێران بۆ نیشاندانی جە‌وهە‌ری كوردی ( هورامانی ـ گۆرانی) و وتە‌ی زمانناسە بیرمە‌ندە ئوروپاییە‌كانی كردووە بە پشتبەندی بۆچوونەكە‌ی.
– جیا لە چەند دە‌قی مێژوویی وەك: درە‌خت ئاسووریك و حە‌وت خانی رۆسە‌م، رۆسە‌م و زە‌ردەهە‌نگ، رۆسە‌م و زۆراو، فە‌رهاد و شیرین ، كولە و ئاینەمە‌ل، حە‌مە‌حە‌نیفە، رۆسە‌م و ئە‌سفە‌ندیار، یۆسف و زوڵێخا و…. بەڵگە‌نامە و دە‌فتە‌رە مێژووییە‌كانی زانایانی ئایینی كوردی “یارسان” هە‌ركامە‌یان بە گە‌نجینەیە‌كی پڕ بایەخ و دە‌وڵە‌مە‌ندی مێژووی وێژە‌ی كوردی (گۆران ـ هورامی) دە‌ژمێردرێن كە بەداخەوە وێژە‌وان و رۆشنبیری كورد لە‌لایە‌ك و دەسەڵاتی كوردی(هە‌رێم) لە‌لایە‌كی تر هە‌م بەهۆی تایبەت كە ئێرە جێگای باسكردنی نیە، ئامادە نەبوون بۆ تە‌رخان كردنی كات و فێڕبوون و بەسە‌ركردنەوەی شیاوی ئاسە‌واری پرژ و بڵاوی خۆماڵی داخ و كەسە‌رمان زیاتر دە‌كات.
– كەمتر خۆ لێدان لەم بەرپرسایە‌تییە لێكە‌وتنەوەی بە‌رە‌نجامێكە كە بەشی هەرە زۆری دە‌قەكان هەر وا لە‌پەنا و پەسێوان ماونەتەوە یان بەرە و فە‌وتانی یە‌كجارە‌كی پاڵی پێوە دە‌نرێت!!
– لە سە‌دە‌ی دووی كۆچی بەدواوە تۆمار كراوە‌كان لە چوارچێوەی ئایینی یاریدا رێكوپێكتر پارێزراون. كورد دەبێ قەدری باوە‌ڕمە‌ندانی ئەم ئایینە لانیكە‌م لەبەر پاراستنی وێژە و كە‌لە‌پوورە‌كە‌مان بەرز بنرخێنرێ، هەرچەند لە بواری نیشتمانپەروە‌ری یەكەم شانازیی هێنانەگۆڕی ئەم چەمكە دیسان بەهۆی ئە‌وانەوە هاتو‌تە ئاراوە..
– لە سە‌دە‌ی دووە‌می كۆچی بە دواوە، دە‌ورە‌ی باڵووڵ. دە‌ورە‌ی بابە سە‌رهە‌نگ هەتا دە‌ورە‌ی شاخوشین، بابەناووس و بابەجە‌لیل دە‌ودانی …و لە سە‌رە‌نجامی ئەم پرۆسە سوڵتان ئێسحاق هە‌ركامە‌یان خاوەنی ئاسە‌وار و شوێن دەستی نرخدار و تایبەت لەم بوارە‌دا سە‌رژمێر دە‌كرێن. قۆناغی یەکەم تەواو.
ڕاوێژ ئەگەر بکرێت باسی چۆنەتیی دەسپێک و گەشەی زمانی کوردی لە قۆناغی دووەمدا بکەن و بڵێن چۆن بووە؟
فەلاح : کەواتە بە کۆتایی هاتنی دەسەلات لە هەورامان ئەم زاراوەیەش لە ئاستی زمانی سیاسیدا کۆتایی پیدێت و تەنیا دەبێتە زمانی شیعر و گۆرانی و سروشت کە ئەمە بۆ خۆی باسێکی تەنیایە
قۆناغی دووەم : باکووری نیشتمان
کە زاراوەیەکی دیکە و بەرای من ئەم پەڕینەوەیە لە زاراوەیەکە بۆ زاراوەکەی دیکە لە مێژووی گەشەسەندنی زمانی کوردیدا باش و ئەرێنییە جونکە لە یەک زاراوەدا چەقی نەبەستووە و فرە لایەن بووە
– قۆناغی دووەم لە باکووری کوردستانە، واتە لە زاراوەی هەورامییەوە دەگوازرێتەوە بۆ زاراوەی کورمانجیی سەروو (هەڵبەت ئەم پۆلێن بەندییە لەڕووی زەمەن و کاتی مێژووییە)، لێرەدا بەرلە میرنشینی بۆتان کەسانێکی وەک “بتلیسی، ئەحمەدی خانی و دواتر لەناو جەرگەی دەسەڵاتی میرنشینی بۆتاندا ئەم زاراوە گەشە دەکات، هەرچەند ئەم زاراوە لەژێر زەبر و زەنگ و سەرکوت و سیاسەتەێکی ئاسیمیلاسیۆندا بووە، بەڵام بەوەشەوە بنەما و هەوێنی گەشەکردنی دادەنرێ، کە دەتوانین لووتکەی ئەم گەشەکردنە بە “بنەماڵەی بەدرخانییەکان” ناودێر بکەین کە هەوڵێکی یەکجار زۆریان بۆ برەودان و گەشەسەندنی زمان و کولتوور و پاراستنی داوە و جێگە پەنجەیان دیارە، هەرچەند بە هاتنی دەسەڵاتی سەرکەتکەری عوسمانییەکان و پاسان ئەتاتورک هەوڵی هەمەلایەنی قەڵاچۆ و بنڕکردن و توانەوەی زمانی کوردی دەست پیدەکات و هاوکات لەگەڵ سەرکوتی خەبا و شۆڕشە نەتەوەییەکانی باشوور هەوڵی بەربڵای ئاسیمیلەکردنی زمانی کوردیش دەست پێدەکات، قەدەغە دەکرێت و شۆڕشی بەناو مۆدێڕنی ئەتاتۆرک و گۆڕانکاری لە “ئەلف و بێ” و رێوڕەسمدا هێندەی دیکە زەربە لە زمانی کوردی دەدات، نوخبەکانی کورد ئاوارەی سووریا و ئەورووپا دەکرێن، بەڵام لەوێش کۆڵ نادەن و پەرە بە چالاکی و خەباتی فەرهەنگی دەدەن، کە دامەزارانی یەکەم رۆژنامەی کوردی لە قاهیرەی میسر و دواتر پێگەیشتنی دەیان تاکی نوخبەی کوردی باکوور لە ئەورووپا بە جۆرێک بووە هۆی تەکمیل کردنی ئەو شۆڕشە زمانییە، بەڵام ئیتر لەناوخۆی تورکیا دەسەلات دیکتاتۆرەکان بینە قاقای زمانی کوردی دەگرن و رەوتەکە دەوەستێ.
لەبەر زانیاریی کەمم لەسەر ئەم زاراوە هەر ئەوەندەی لیدەزانم هیوادارم هاوڕێیانی پسپٶرم تەکمیلی بکەن.
قۆناغی سێیەم و جوارەم:
ئەم دوو قۆناغە پێکەوە و تێکەڵاوی یەکترن و یەکتر تەکلمیل دەکەن، ئەم دوو قۆناغە لەبەر دوو هۆکار زۆر گرنگە، یەکەم لە ناوەندی کوردستانە و لە دوو بەشی باشوور و رۆژهەڵاتە و لە باری جوگرافی و حەشیمەتە ناوچەیەکی بەرینی لەخۆ گرتووە چونکە:
– قۆناغی سێیەم و چوارەم (باشوور و رۆژهەڵاتی کوردستان) دیسان دەپەرێتەوە بۆ زاراوەیەکی دیکە کە هەمان “کورمانجیی خوارووە (سۆرانی) بە هەموو زاراوە و بن زاراوەکانییەوە کە لە دوو پارچەی باشوور و رۆژهەڵاتی کوردستان کە دەکرێ شۆڕشەکانی “میرنشینی بابان، میرنشینی سۆران، شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفید، شۆڕشی سمکۆی شکاک، حەسەن خانی دزڵێ و پاشان کۆماری کوردستان” وەک سەرچاوە و هاندەری سەرەکیی گەشەکردنی زمانی کوردی ناوزەد بکەین کە زاراوەی کورمانجیی خواروو کە لەڕووی جوگرافیاییەوە پانتاییەکی بەرینی (لەڕووی ئاخێوەرەوە) لە هەردوو بەشی کوردستان گرتووەتە خۆ، هەوڵەکان جیدیتر دەبن، ناسیۆنالیزمی کوردی تۆزێ بووژاوەتەوە، کۆمەڵگەی کوردستان ئاگایی و وشیارییەکی سیاسی پەیدا دەکات.
هەرچەند هیچکام لە شۆڕسەکانی کورد، (بیجگەلە کۆماری کوردستان) بەرنامە و پلانی فەرهەنگی و زمانیان نەبووە. لەم قۆناغەدا زمان لە شیعردا شۆڕشێکی پاکبوونەوە لە زمانی بێگانە دەست پێدەکات، هەرچەند لەم قۆناغەشدا بیجگەلە کۆماری کوردستان نەبێت، هیچکام لە شۆڕش و میرنشینە ناوچەییەکان دیسان دابڕوان لە بەرنامە و پرسی فەرهەنگی، بەڵام نوخبەکان خۆڕسکانە دەرفەتەکان دەقۆزنەوە لە چوارچێوەی شۆرش و بە تاکەکەس، دەست دەدەنە چالاکیی و رۆژنامە و گۆڤار و پەرتووک دەبێتە ئاوێنەی باڵونوێنی زمانی نەتەوەیی کورد.
قوتابخانەی شیعریی بابان لووتکەی گەشەی زمانە لەم قۆناغە لە باشوور و تێیدا شاعیرانیکی گەورەی وەک “، وەفایی، نالی، مەحوی، سالم، کوردی، حەریق، حاجی قادر، دواتر لە کۆماری کوردستاندا کەسانی وەک: ” سەیفولقوزات، هەژار، هێمن، قزڵجی، زەبێحی، خاڵەمین، محەمەد نووری (عەتری گوڵۆڵانی) حەقیقی، و دەیان ئەدیب و نووسەر دێنە مەیدان، کە دواتر بەناوی قوتابخانەی شیعریی موکریان ناودێر دەکرێت.
لەڕاستیدا هەروەک چۆن کۆماری کوردستان لە بواری سیاسیدا بنەما و هەوێنی ناسیۆنالیزمی نوێی کوردی و ئاخێزگەی وشیاریی نەتەوەیی کوردە، لە بواری زمان و ئەدەبی کوردیشدا بەهۆی بوونی بەرنامەیکی سیاسی و فەرهەنگی لەناو جەرگەی شۆرشەکەدا دەکرێ بڵێین رێنێسانسی زمانی کوردییە، زمان پاراوی، پەتی بوونی زمان و داماڵینی لە وشە و دەستەواژەی بێگانە و بنیاتنانی زمانێکی خۆماڵیی کوردییانە ئاوێنەی باڵانوێنی حەرەکەتی کۆماری کوردستانە کە پاش ٧٠ ساڵ هێشتا کاریگەرییە جۆراوجۆرەکانی ماوە. گرنگیی کۆماری کوردستان لە بواری زمان و فەرهەنگدا:
کۆمار رێنسانسێکە لە سیاسەتی نوێی کورد و بەتایبەت عەقلەتی فەرهەنگیدا، لە کۆماردا نوخبەیەک لەدایک دەبێت، جۆرێکی دیکە لە شۆڕش و خەبات دەروانێ، حیزبی سیاسی و رێکخراوی سەردەمیانە لەدایک دەبێت: دووەم:
سەرکردە سیاسییەکان و دامەزەرێنەرانی کۆمار بەشێکیان نوخبەی فەرهەنگین و گرنگیی زمان بۆ کورد دەزانن و بە زمانی رەسەنی دایکی لەگەڵ خەڵک دەدوێن و سیاسەت و ئامنجی خۆیان دێننە گۆڕێ.
لە کۆماردا یەکەم قوتابخانەی کوردی و چاپخانە و سیستمی پەروەردە و پەرتووکی کوردی بنیات دەنرێ، نوخبە و تاکە ئەدیب و شاعیرەکانی ناو کۆمار کە بەشێکیان لە رێبەرانی سیاسی بوون، لە گەشەکردنی زمانی کوردی لەم قۆناغەدا بەرچاوترین دەوریان هەبووە و پاش رووخانی کۆماریش و پەیوەبوونیان بۆ باشوور و عێراق جێ پەنجەی نووسین و بیر و هزریان بە سەراپای رەوتی رۆشنبیریی کورد لە باشوور و بەتایبەت بنایتنانی “کۆڕی زانیاریی کورد” بە روونی دیارە.
بەڵام دوای رووخانی کۆمار لە ساڵی ٢٦ی هەتاوییەوە هەتا سالانی ٤٦ و ٤٧ کە بووژانەوەی نەتەوەیی لە بواری سەربازی دەست پیدەکاتەوە، بە قۆناغی پیوار (غیاب)ی زمان و ئەدەبی کوردی دادەنرێت هەتا شۆرشی گەلانی ئێران کە دەسپێکی قۆناغیکی دیکەیە و دەڕواتە خانەی دەسپێکی پیلانەکان لەدژی زمانی کوردی لە رەهەندێکەی دیکەوە.
ڕاوێژ: با بچینە سەر باسی زمانی کوردی لە ئێستادا، لە ئێستادا دۆخ چۆنە؟ ئایا کورد تا ئێستاش توانیویەتی زمانێکی یەکگرتوو بۆ لێک تێگەیشتن پێک بێنێت؟ وادیارە وەک خۆتان لە وڵامی پێشوودا باستان کرد، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان هیچ پلانێکی بۆ زمانی کوردی پێنیە
فەلاح :من لەو باوەرەدام زمانی کوردی توانیویە ئەو هەموو قۆناغە تێپەڕێنی و وەک گرنگترین کۆڵەکە و ئاخیزگەی خەباتی کورد بوونی خۆی بسەلمێنێ، بەڵام لێکترازانی ناوخۆیی و دوور بوونی پارچەکان لیکتر و نەبوونی پەیوەندیی کۆمەڵایەتیی و لێک تنەگەیشتنی ئاخیوەرانی زاراوەکان لە قۆناغەکانی دیکەدا بووەتە هۆی دوور بوون و جیاوازیی زاراوەکان لەناو یەکتردا
پێم وایە رەوشی زمان لە رۆژهەڵات لەچاو پارجەکانی دیکە لەڕووی ستراکتۆر و پاراستن و رەسەنایەتییەوە باشترە و بەهۆی نوخبەی وشیار و بوونی چەند قۆناغێک دوای شۆرشی گەلانی ئێران و تێڕوانینی نەتەوەییانە بۆ زمان، وێرای پیلانی کۆماری ئیسلامی هێشتا هەیبەتی خۆی ماوە.
ڕاوێژد: دوای ئەو هەموو ساڵە نوسەرانی ئێمە کە پرسیارێکی زمانیان لێدەکەی دەڵێن چاو لە هەنبانە بۆرینە یان چێشتی مجێوری ماموستا هەژار بکە یانی دوایی ئەو هەموو ساڵە نۆسەرانی ئێمە هیچ بەرهەمێکیان لەو ئاستەدا نەتوانیوە بەرهەم بێنن؟
فەلاح: دیارە هەنبانە بۆرینە دووەم فەهەنگی وشەدانی کوردییە کە هاتووەتە بەرهەم، دەنا دوای ئەوەیش چەندین فەرهەنگی دیکەش بەرهەم هاتوون، بەڵام پرسی رۆشنبیری و بابەتی وەشان و بەرهەمهێنانی فکر و بەیاتبەت لەبواری زماندا پسپۆڕی لەبەرجاو نەگیراوە و بە جۆرێک شپرزەیی و ئاڵۆزیی دیارە و نەبوونی ناوەند و سەنتەرێکی سەرەکیی خاوەن یاسا لە بواری زماندا کیشەی بۆ ساز کردوون
کورد خاوەنی دیسیپلین و دیپلۆماسیی زمانی نییە روو بەدنیای دەرەوە مەبەستم دیپلۆماسیی زمانییە،زاروە جێگەی زمانی گرتووەتەوە و بە زمانێکی پێوەر و هاوبەش لەگەڵ دونیای دەرەوە پەیوەندی ناگیرێت.
بەڕای من نە زمانی یەکگرتوو و نە زمانی ستاندارد بەکار هێنانیان هەڵەیەکی گەورەیە و هەتا ئێستا هاتووە، چونکە ئێمە دەتوانین بڵێین ئەدەبی یەکگرتوومان هەیە، نەک زمانی یەکگرتوتوو، زمانی ستانداردیش هەر هەڵەیە، چونکە زمانی کوردی بەپێی هەموو ستانداردەکانی زمانناسی وەک “رێنووس، رێزمان، سیناتاکس و مۆرفۆلۆی” وهەموو پێوەرەکانی زانستی زمانناسی ستانداردە، بەڵکوو هەڵەکە لەوە دایە، ئێمە دەبێ هەوڵ بۆ پێکهێنانی “زمانی معیار (پێوە -هاوەبەش) بدەین وەک نەتەوەکانی دیکە کە لەناو زاراوەکاندا زاراوەیەکی تایبەت بەپێی تایبەتمەندییە مێژوویی، رێزمانی و رێنووسییەکان بەپێی رێککەوتنی زانستی و ساغبوونەوە لەناو کۆڕێکی زانستی و زمانەوانیی فەرمیی وەک زمانی پێوەر – هاوبەش لەسەری ساغ دەبنەوە، بەڕای من ئێمە لە هەندێ ئەدەبی یەکگرتوومان هەیە، نەک زمانی یەکگرتوو، دەبێ هەوڵ بۆ زمانی هاوبەش بدرێت.
ڕاوێژ: من وەک خۆم وشەی ستاندارد بە کار ناهێنم چون وەک کوتتان، زاراوەکانیش هەموو ستانداردن و ئەو ەپێناسەی خۆی هەیە، بەڵام لە ئیستادا دوو زاراوەی زمانی کوردی لە هەر چوار پارچە بوونە زاراوەی سەرەکی و زمانی میدیا و نوشین، ئەوە هەمان زمانی یەکگرتوو نییە؟ یەکگرتوو هەمان هاوبەش نیە؟
شەریف فەلاح: نا بەرای من مەبەست لە زمانی یەکگرتوو کە بە هەڵە جێ کەوتووە، پرسێکی دیکە کە دەسەڵاتی سیاسی کە لەسەر بنەمای “دەوڵەت – نەتەوە درویست دەبێت پێکی دەهێنێ، زمانی هاوبەش لەناو ئەوە دەسەڵاتە فەرمییەدا دەبێ لەم سێ ئاستەدا بەکار بهێنرێ:
١ – سیستمی برۆکرسیی ئیداریی کە هەمان کاری رۆژانەی دامودەزگا فەرمییەکانی حکوومەتە ٢ – راگەیاندن بە هوموو شێوازەکانی ٣ – سیستمی پەروەردە
کە ئەم سێ رەهەندەی حکوومەتدا دەبێ یەک زاراوە کە پێشتر ناوەندی زمان لەسەری ساغ بووەتەوە بەکار بهێنرێ، هەڵبەت هەڵە و تێگەیشتنی خراپی لێنەکرێت، ئەمە بە واتای وەلانانی هیچ زاراوە و تەنانەت بنزاراوەیەکی دیکە نییە.
دەبێ پێناسەی زمان کە زمانی دەسەڵات بە واتا سیاسی و دیپلۆماسییەکەی جیایە لەو پێناسە فەرهەنگی و کۆمەڵایەتییەی کە دەبێ لەناو خودی کۆمەڵگەی خۆمالێدا بۆیمان هەبێت کە ئەمەیان ئەرکی زاراوەکانن.
لەبارەی کێشەی زاراوەکان و ساغبوونەوە لەسەر زاراوەیەک وەک زمانی پێوەر – هاوبەش لە ساڵانی رابردوودا لە باکوور و رۆژهەڵات زۆر کۆنگرە و سیمینار گیراوە، مشتومڕ و مناقشەی زۆر کراوە، کە بێجگەلە زەقبوونەوەی زیاتر و تەنینەوەی باسەکان و قووڵبوونی کێشەکان هیچی لێ شین نەبووە.
پرسی زمانی پرسێکی زانستی، فەرهنگی و پسپۆڕانەیە و کاری رێکخرا و پارتی سیاسی ناچێتە خانەی کاری رۆژانەی سیاسیی هیچ رێکخراوێکەوە کە بەداخەوە لەناو کورد و بەتایبەت باکوور و باشووردا ئەمە پێچەوانەیە و سەرچاوەی ئاڵۆزی، شپرزەیی و لە گرێژەنە دەرچوونی زمانی کوردیش پارتە کوردییە دەسەڵاستدارەکانن.
ڕاوێژ: هەڵبەت مەبەستی هیچکەس لە زمانی یەکگرتوو ئەوە نییە کە کەس لە ماڵی خۆی بە زاراوەی خۆی نەدوێ و تەنانەت ئەدەبی ئەو زاراوانەش چاپ نەبی، یان ڕادیۆی ناوچەیی نەبێ، ئەگەر کەسێک وا تێبگا هەڵەیە. بەڵکوو بە پێچەوانە دەبێ ئەو زاراوانە ببنە هەوێنی دەوڵەمەندکردنی زمانی یەکگرتوو، یان پێوەر. ئێستا لە سویس و ئاڵمان، زمانی ئاڵمانی هەیە، زاراوەیان جیایە، بەڵام لەو سێ شوێنەی فەرمووتان یەک زاراوە زاڵە و کاری پێدەکرێ
ڕاوێژ: ئەو پرسیارە هەندێ لە بابەتەکەوە دوورە و دەمهەوێ لێرەدا سەرەتای پرسیارێک بکەمەوە کە بکرێتە سەرەتای باسێکی تر لە داهاتوودا، هەورامی زاراوەیە یان زمان؟
فەلاح: من لەو باوەڕە دام نەتەنیا هەورامی، بەڵکوو هیچکام لە زاراوەکانی زمانی کوردی بەتەنیا خۆیان پێناسەی زمان وەرناگرن و زاراوەی هەورامێش زمان نییە، بەڵکوو زاراوەیەکی مێژوویی، دێرین کەونارا و یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکیییەکانی درەختی زمانی کوردییە و هەڵگری پاشخانی ئەدەبی دەوڵەمەند و کەونارای یارسانە، بەڵام ئاڵۆزبوونی ئەم پرسە و بە زمان لەقەڵەمدانی هەر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پیلانە نگریسەی کۆماری ئسیلامیی ئێران کە دەیهەوێ بەم چەشنە شاڕەگ و رۆحی نەتەوەیی کورد کە زمانە لەخشتە بەرێت و شەڕێکی زاراوەیی و عەشیرەییمان بۆ ساز بکات کە کارەساتی لێکدابڕانی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیی بەدواوە دەبێت.
سەرچاوەی ئەم پرسە دەگەێتەوە بۆ ئەو بیرۆکە زرکە تاڵەیەی کە دەڵێ هەورامی کورد نین و نەتەوەیەکی جیان، بەڕای من هەرکەس بڵێ هەورامی زمانێکی جیاوازە، کەواتە نەنەتەوەیەکی جیاواز لە کوردە، ئەمە گەورەترین مەترسییە کە ئێمە تووشی دەبین و دەبێ لەگەڵ ئەم ئەندێشە پڕ مەترسی و چەواشەیە دژایەتی بکرێت، چونکە سەرەتای چاندنی تۆوی کێشە و ململانێی ناوخۆییە و دەبێ لە ئاستیدا وریا بین.
ڕاوێژ: بۆ ئەوەی کە خوێنەر باشترن بتوانێ هەڵاواردنێک بکات ئەگەر بکرێت پێناسەیەکی زمان، زاراوە و کاریگەریی هەردووکیانمان بۆ بکەن؟
فەلاح: زمان یەکێک لە توخمە سەرەکییەکانی سەلماندنی بوونی نەتەوەیە، زمان پێناسەی گەلە، زمان دیپلۆماسیی فەرهەنگیی میللەتە کەم من بەرانبەرەکەم و نەتەوەکانی دیکە جیا دەکاتەوە، ئەرکی زمان لە دەرەوەی پێناسەی ناوخۆیی و خۆماڵی کاریگەریی قووڵی سیاسیی هەیە، دەبێ یەک زمان لەگەڵ دوژمن و دۆستی دەرەوەی میللەت بدوێی، بەڵام زاراوە هی وردە کولتوور و ناوچەییەکانە کە لەڕاستیدا زاراوە و بن زاراوە و کۆڵەکەی زمانن، زمان کە درەختەکەیی، لق و پۆ و گەلاکانی زاراوە و بن زاروەکانن، بەڵام ئەم درختە شاڕەگە و شاباڵ و شا لقی هەیە، کە دەبێ رێڕەوی نەتەوە دیاری بکات و زمانی پێوەریش دەبێ لە هەموو زاروەکان بەپیی ئیمکان و دەرفەت کەڵک وەربگرێت.
زاراوەکان، زاراوەی ئاخاوتەی رۆژانە و کاروباری ژیان و تەنانەت بەرهەمهێنانی شیعر، مۆسیقا، فۆلکلۆر، رۆمان، و هەموو لقە ئەدەبی و هونەرییەکانە.
ڕاوێژ: باستان لەوە کرد کە بە زمان زانیانی زاراوەی هەورامی، پیلانێکی کۆماری ئیسلامییە، بەڵام ئەو داوایە زۆرتر لە لایەن هێزێکی کوردی و هەروەها هەندێک کەسی قەڵەم بە دەستی هەورامی لە ناوخۆوە دێتە ئاراوە و تەنانەت ئەنجوومەن و …تاد، بۆ دادەنێن، لاتوان وا نیە دەکرێ قسەی ئەوانیش ڕاست بێ؟
فەلاح: یەکەم: رەهەندی گەشەی خۆرسکی زاراوەکانی هەورامی – کەلهوڕی – فەیلی و کورمانجیی سەروە لە بەرانبەر کورمانجیی خواروو (سۆرانی) کە ئەمە زۆر ئاساییە و مافی بێ ئەملا و ئەولای هەموو ئاخێوەرانی ئەو زاراوانەیە ئەوەش کە بۆچی ئەم زاراوانە زەق بوونەتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ وشیاریی نەتەوەیی فەرهەنگی و گەشەسەندنی وردە کولتوورەکان کە دەگەڕێتەوە بۆ هێژموونیی گوتاری بەجیهانی بوون و ترس و دڵەڕاوکێی ئاخێوەرانی ئەو زاراوانە لە هەمبەر شەپۆلی سەراپاگیری بەجهینانی بوون کە نەتوێنەوە و بەپیی رەوت و دنیای سەردەم خۆیان نوێ بکەنەوە و خۆیان لەسەر بنەمای کولتوور و زمانی دیاکی پێناسە بکەنەوە.
کۆماری ئیسلامی زۆر لەسەرەخۆ، لە هەستی پاک و بێگەردی نووسەران و ئاخێوەرانی تینووی هەورامی و زاراوەکانی دیکە کەڵکی نابەجێ وەردەگرێت و زەمینەیان بۆ خۆش دەکات، هەتا بە زەقکردنەوە زاراوە لە هەمبەر زماندا کە هەمان شاڕەگی نەتەوەییە، بەلاڕێیاندا بەرێت و بە جۆرێک جیاوازیی نیوان زاراوەکان زەق بکاتەوە و خەڵکی کوردی پێوەر سەرقاڵ بکات و بمانخاتە ناو ململانێیەکەوە کە هیچ بە قازانجی زمان و کولتوورەکەمان نییە دەیهەوێ بەم جەشنە لە شاڕەگمان بدات، بەداخەوە زۆر نووسەر و ئەدیب و هونەرمەندی ناسراو ناشارەزایانە کەوتوونەتە ناو ئەم داوە و ئاو لە ئاشی کۆماری ئیسلامی دەکەن.
پرسی شەڕی زاراوەکان گەیشتووەتە ئاستی ناوچەگەری و شەڕە تاییفی و بەتایبەت لە کرماشان و ئیلام و لەناو زاراوە و بن زاراوە جیاجیاکانی ئەو دوو پارێزگایەش شەڕێکی رانەگەیەنراو و نەخوازراو بە چەکی پیلانی کۆماری ئسیلامی دەستی پێکردووە، گەر ئەدیب و نووسەری کورد وشیار نەبن کارەساتێکی گەورە روو دەدات، کۆماری ئیسلامی دەیهەوێ بە زەقکردنەوە زاراوەیەک و فەرزکردنی بەسەر ئەوانی دیکەدا لە ئاوی لێڵ ماسی بگرێت و ئامانجەکانی خۆی بپێکێ کە هەمان ئامانجی سەرەکیی دابڕانی زەیینی و لەخۆ نامۆبوونە لە ئاست زمان و کولتووری خۆمان کارێک کە زیاتر لە سێ دەیەیە بە پلانەوە کاری بۆ دەکات.
ڕاوێژ: کۆماری ئیسلامی بە پێی بەڵگەکانیش بێ گەورەترین و سەرەڕۆترین دوژمنی کوردە، هەڵبەت کە دەڵێین کۆماری ئیسلامی مەبەست بیرۆکەی فارسیزم و پان ئێرانیزمە کە ئێستا لەگەڵ ویلایەتی سەرەڕۆی فەقێ ـش تێکەڵى بووە و تەمەنی زۆرە و لە ڕەزاخانەوە و پێشتری شلە سەفەوییەکانەوە دەستی پێکردووە، دەکرێ بفەرموون پیلان و پلانەکانیان بۆ ڕووتاندنەوە و بێبەری کردنی زمانی کوردی چی بوون و چن؟ ئەگەر بکرێ سەرەتا تەنیا بیانژمێرن تا دواتر بیانکەینەوە.؟
فەلاح: زمان ئەو پرسە هەستیارەیە کە دەبێ زۆر بە وریاییەوە هەڵسوکەوتی لەگەڵ بکرێت، دەنا ناتێگەیشتنی کۆمەڵایەتی و لێکترازان روو دەدات، کۆماری ئیسلامی ئامانجی لە برەودان بە زاراوەکان و هاندانی کولتووری عەشیرەیی و زەقکردنەوەی فێستیڤاڵی سەیروسەمەرە، دەیهەوێ زمانی کوردی لە پرسی سیاسی و نەتەوەیی داببڕێت و تەنیا بیکاتە رێوڕەسمی بەرتەسکی ناوچەیی و ناو کەناڵە پووشالێ و رواڵەیەکانی خۆی کە زیاتر وەک زمانی تەنز و تیتاڵی پێناسەی بکات و لە زمانێکی جیدی دووری بخاتەوە.
دوای نەمانی بوونی پرۆژەی ناوەندی سەلاحەدینی ئەبووبی کە بەناو چالاکی و سیاسەتی فەرهەنگیی سوپای پاسداران کەلە پارێزگای ورمێ دامەزرابوو، (هەڵبەت جیا لەو چالاکیی گۆڤاری سروە و سیما ناسراوەکانی کە رەوتێکی جیا و باسێکی جیایە لە زمان و ئەدەبی کوردی) ئەم دەسەڵاتە لە شێواز و سیمایەکی دیکە و بە ستراتیژییەکی دیکەوە ئەمجارەیان لە سنە و بە ناوەندی کوردپریسەوە کە چەند دەزگایەکە لە کرماشان و سنە دەستی داوەتە کارێکی مەترسیدار و بەداخەوە کۆمەڵێک سیمای ناسراوی کوردیشی تێدایە و ناشارەزایانە کەوتوونەتە داوی ئەم پیلانەی کۆماری ئیسلامییەوە.
ئەم پیلانەی کۆماری ئسیلامی زۆر بەرینە و بەربڵاوە و وەڵامێکە بەو شەپۆلە وشیارییە نەتەوەییەی کە لە ساڵانی رابردوودا لە ئاستی چین و توێژە جیاجیاکان و بووژانەوەی پرسە فەرهەنگییەکان لە رۆژهەڵاتی نیشتمان دەستی پێکردووە، زیادبوونەی رێژەی بەرهەمە ئەدەبی و فەرهەنگییەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان، تەنانەت بەپێی هەندێ بەڵگە رێژەی بەرهەمی شیعری کوردی لە رۆژهەڵات نیوەی زیاتری ئاستی گشتیی ئێرانە، لێکۆڵینەوە زماننناسییەکان لەلایەن خوێندکاران نوخبەکانی کوردەوە ترسی خستووەتە دڵی کۆماری ئیسلامییەوە، بۆیە ناوەندەکانی بڕیاری کۆماری ئیسلامی نایانهەوێ لە ناوەندە بەناو فەرهەنگییەکانی خۆیانەوە رووبەڕووی زمانی کوردی ببنەوە، بەڵکوو هەمیشە وەک پرسێکی ئەمنیەتی و سیاسی جاو لە زمانەکەشمان دەکەنە و دەیسپێرنە ناوند و دەزگا سیخوڕی و سەربازییەکان جێبەجێی دەکەن.
ئێستا کۆماری ئیسلامی زیاتر لە سێ پاریزگای سنە، کرماشان و ئیلام زۆر بە وردی خەریکی بەناو کاری فەرهەنگییە، بۆ ئەم مەبەستەش جاش قەڵەمی کوردی زۆرە، دەیان سایت و ناوەند و ئاژانسی بەناو کوردییان هەیە، کە بیجگەلە سووککردن و لەخشتەبردنی زمانی کوردی و داماڵینی لە پێناسە سەرەکەییەکی هیچ مەبەستێکی دیکەیان نییە، کۆماری ئسلامی بۆیە دەست بۆ زمانمان دەبات چونکە شاڕەگ و پێناسەمانە و دەیهەوێ لێڵی بکات، ئەگەر کۆماری ئسیلامی راست دەکات و خزمەتکاری فەرهەنگی کوردییە، بۆ ناهێڵێ کۆنگرەیەکی زانستیی تایبەت بە زمانی کوردی بەڕێوە بچێت، سێ ناوەند بەو بۆنەوە کە تەنیا ئەم پرسەیان هێنایە بەرباس داخران کە نموونەی هەرە بەرچاو و دیاریان “ئەنستیتۆی ئەحمەدی خانی” بوو لە ورمێ.
کۆماری ئیسلامی ئامانجی سەرەکیی لە شێواندنی زمانی کوردی و هەوڵە چەواشەکارییەکانی کە بەناو خزمەتی فەرهەنگی دەیهەوێ مافە نەتەوەیی و سیاسییەکانی کورد بەرتەسک و بێ واتا بکاتەوە و خۆڵ لە چاوی خەڵک بکات و تینوایەتیی خەڵک بە زمان و فەرهەنگی خۆیان بەو یارییە گەمژانەوە بشکێنێ.
کۆتایی
