خوێنەری هێژا:
بابەتی بەردەستت، وتووێژێکە لە زنجیرە وتووێژەکانی ژووری ڕاوێژ لە تلێگرام کە لە ڕێکەوتی ٢٢ و ٢٣ی ڕێبەندانی ١٣٩٤ی هەتاوی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تلێگرام لە سەر مژاردی (قەیرانی شوناسی نەتەوەیی لە خوارووی کوردستانی خۆرهەڵات، «کرماشان و ئیلام») بە پێشکەشکاری، جەمشید ئاریانا، چالاکی سیاسی مەدەنی لەگەڵ بەڕێز نەجەفی نەجەفی، چالاکی سیاسی، فەرهەنگی و ڕۆژنامەنووسی کرماشانی، ئەنجام دراوە و تێیدا قەیرانی شوناسی نەتەوەیی لە دوو پارێزگای کوردستانیی کرماشان و ئیلام، خراوەتە بەر باس.
ڕاوێژ: كاك نه‌عیم سه‌ره‌تا وه‌ك یه‌كه‌م پرسیار ویستم بزانم له ڕوانگه‌ی جه‌نابته‌وه ڕیشه‌ی قه‌یرانی شوناس له كرماشان و ئیلام ده‌گاته‌وه بۆ كوێ و هۆكاری ئه‌م دیارده‌یه چییه، مه‌به‌ستم شوناسی كوردییە.
نەجەفی: نازانم چۆن بەم دڵنیایەوە باس لە قەیرانی شوناس لە کرماشان و ئیلام دەکرێت! هەرچەندەش ئەو قسە بە پێ هەندێک فاکت لە ڕاستی بچێت کە بە ڕای من ڕاستییشەو و نابێ ئینکار بکرێت، بەڵام بەو شێوەش نییە کە لە لای دوست لە ڕووی نائاگاهی و لە لای نەیار لە رووی ئاگاهیەوە دەکرێت! بێگۆمان ئەگەر ئێستاش چاوەرێ ئەوە بین کە کرماشان وەک مهاباد و سلێمانی و ئامد بێت! چاوەروانیەکی دور
لە عەقل و مەنتقە، چۆن کە کرماشان بە دریژایی مێژوو دورکەوتوە لەوەی کە خۆی بناسێت و بەردەوام سیاسەتی ئاسمیلاسیون لە سەرێدا زال بووە و ئەو سیاسەتەش بە زیرەکانەترین شێوە لە دژی کرماشان بەرێوەچووە. کە ئەگەر کات ڕێگەمان بدات وردتر لەم‌بارە قسە دەکەم کە بۆ دەلێم بە ئەو شێوە نییە کە لەبارەی شوناسی نەتەوەیی لە کرماشان قسە دەکرێت و ڕاستیەکەو هۆکارەکان چی بوونە.
کرماشان رۆڵێکی تایبه‌تی بۆ سه‌ربه‌خۆیی و به‌هێزبونی گه‌لی کورد بووه و هه‌یه؛ که دوای چه‌ن سه‌رهه‌ڵدانێک له ده‌یه‌کانی “۴۰-۲۰.ز” له ناوچه کوردیه‌کان هه‌ر له کرماشان تا ورمێ و مه‌هاباد، وه‌ک جمشتی خومان؛ سمکۆ شکاک وه کۆماری مه‌هاباد؛ کرماشان بە هۆی بارودۆخی ئابووری و ناوەندی کوردستان؛ زۆرتر که‌وتووته به‌ر ڕه‌شه‌بای ئاسمیله کردن. که لێره‌دا له به‌ر گرنگی تایبه‌تی ئه‌م ناوه‌نده بۆ سه‌رکه‌وتوویی جمشتی ڕزگاریخوازی کورد؛ هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌و هه‌تا ئێستا وه‌کوو مه‌ترسیەک دژ به به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی له لایه‌ن پان‌ئێرانیزمه‌کانه‌وه بینراوه؛ کە هاوکات لە گەڵ ئەم تێروانینی نەیارانی کوردە، سیاسه‌تی نیگاتیفی ئاسیمیلاسیۆنی زمانی و فه‌رهه‌نگی؛ مه‌زهه‌بی و ئه‌تنیکی، بۆ قڕ کردنی شوناس نەتەوەیی و لاوازی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی له دژی خه‌لک دا زاڵ بووه. که پراکتیزه کردنی ئه‌م سیاسه‌تانه بۆ له ناوچوونی هێز و ئێراده‌ێ ڕاسته‌قینه‌ی گەلی کورد، بۆ به‌ره‌نگار بۆنه‌وه له سه‌رهه‌ڵدانی جه‌ماوه‌ری کورد به‌ڕێ چووه؛ که بۆیه‌ش سیاسه‌تی پاکتاوی ئه‌تنیکی وه‌ک پره‌نسیپێکی هه‌تاهه‌تایی بۆ کرماشان وه‌ک پارێزگاێ گرنگ و ستراتـێژی له کوردستان دا پەسەند کراوە.
هەرچەندە سیاسه‌ته‌کانی ئاسیمیله و قڕکردنی زمان و فه‌رهه‌نگی کورد له دژی کرماشان تا ڕادەیەک سه‌رکه‌وتو‌و بوونە کە هۆکارەکانێ دیار و به‌رچاون؛ بەڵام ئەو سیمایە کە لە کرماشان لە لایەن نه‌یارانی کورد لە ڕوی ئاگاهی و لە ڵایەن دوست لە ڕوی نائاگاهییەوە بە شێوەیکی زه‌ق نیشان دەدرێ کە باوەری نەتەوەخوازی لە کرماشان بوونێ نییە و بە گشتێ جەماوەرێکی ئاسمیلەن؛ دوور لە ڕاستیە و دەتوانێن بلێن کرماشان لە چاڵاکی ئەدەبی کوردی و فەرهەنگی له ئاستی تایبه‌ت دایە.
بوونی ئه‌ده‌بی کوردی له‌م پارێزگایه له سه‌ده‌کانی ڕابردوو به شێوه‌یکی زه‌ق بووە و ته‌نانه‌ت هه‌موو نووسینه‌کانی ئایینی پیرۆزی یارسان و شانامه و هتد که قدمه‌تێان کۆنه، به زمانی کوردی بووه و له باری خەبات و تێکۆشانی نەتەوەخوازی کورد له ده‌یه‌کانی “۳۰-۴۰.ز” وه‌ک جمشتی “خومان” و تەنانەت هه‌ر له سه‌رده‌می کۆماری کوردستان له سالی “۱۹۴۶.ز” و شۆڕشی ئەیلول رۆلێ هەبووه؛ هه‌رچه‌نده گاڤبه‌ری کورد توانیووه له ده‌یه‌کانی “۴۰.ز” به‌م ڵاوه، به بوونه‌ی جیاوازی ئایینی و شێوه‌زاری و هەبوونی ساختاری عه‌شیره‌ی و زاڵ کردنی فه‌رهه‌نگی غه‌یری کورد وه‌کوو پرستیژ له هه‌موو ئاسته‌کان دا، ئاڵۆز
ی له نێوان خه‌لکی ئه‌م شاره و تەنانەت شاره‌کانی دیکه‌ی کوردستان به ڕێ ببات و تا ماوەیەک لاوازی و بێدەنگی بخاته سه‌ر ئه‌م ناوچه؛ به‌ڵام ئه‌و تێروانی نه‌یارانی کورد‌ه ته‌نیا بۆ ماوەیەک توانیویەتێ سه‌رکه‌ووتوو بێت؛ چۆن که کرماشان له ساڵه‌کانی نه‌وه‌دی زایین دا، سه‌رهه‌ڵدانێکی ڕوشنبیرانه‌ی له زانکۆه‌کانەوە به خۆی بینیو و حه‌تا ئێستەش به‌رده‌وامه. بەڵام ئەگەر کرماشان لە سەرهەڵدانەکانی ڕزگاریخوازی کورد بە شێوەی چەکداری بە گشتێ ڕۆڵی گرنگی دیاری نییە یان زۆر کەم بووە، دەبێ ئەو ڕاستیەیش لە بەر چاو خست کە جگە لە سیاسەتی قڕ کردن و ئاژاوە خستن لە لای دەسەڵاتدارەکان و نەبوونی بایخی گرنگ لە لایەن پارتە کوردیەکان؛ بناخەی فکری و شوناسی نەتەوەیی لە کرماشاندا شۆڕشێکی فەرهەنگی، ئەدەبیە کە دوور لە هەر جۆر تۆندوتێژی و شێوازی شەڕی چەکداریه.
هه‌رچه‌نده هه‌تا ئێسته‌یش ڕەخنەگەلێک له سه‌ر کۆمه‌ڵگای کرماشان دێتە بەرچاو، که پاشما‌وه‌ی سیاسه‌تی نیگاتیفی ئاسیمیلاسیۆنی زمانی و فه‌رهه‌نگی له سه‌ر ئه‌م پارێزگا بووه؛ که به ڕای من زۆرینەی ئه‌و ڕەخنانه بە شیوەیەک له هه‌موو کۆمه‌ڵگای کوردستان ده‌چێت؛ ئیسته کرماشان سەرەرای فشار و سانسوری به‌رژه‌وه‌ندی خوازانه و نەبونی هیچ جور پشتەڤانیک و تەنانەت نەبوونی بایخی گرنگی میدیا کوردیەکان بەم ناوچەیە؛ بەڵام مانگانە دەیان پڕتۆکی کوردی؛ چیرۆک؛ شێعر؛ وه‌رگیران؛ گۆڤاری خوێندکاری؛ وتار و هتد، بە بابەتە جیاوازه‌کان دا له پێناو باوه‌ری نه‌ته‌وه‌خوازی کورد، لە چاپ دەدرێ کە ڕۆژ بە دوای ڕۆژ جێگای ئەم خزمەتانە دا لە ژیانی خەلک چڕ و پڕ دەبێتەوە. کە لە ڕاستی دا کرماشان ئیستە لە یەکینە گه‌وره شارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستانه، کە لە چاڵاکی ئەدەبی کوردی و فەرهەنگی له ئاستی تایبه‌ت دایە و له سه‌ر پێ خۆی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ پێش دەکەوێ.
ڕاوێژ:وه‌ك ده‌زانین پێش سه‌رهه‌ڵدانی ناسیۆناڵیزم. فاكته‌ری ئاین و مه‌زهه‌ب گرنگتر له نه‌ته‌وه و زمان بووه بۆ كۆمه‌ڵگاكانی پێش سه‌ده‌ی نۆزده،ئایا ده‌توانین بڵێین مه‌زهه‌ب یه‌كێك له هۆكاره گرینگه‌كانی تێكه‌ڵ نه‌بوونی كرماشان به بزاڤی ڕزگاری خوازی گه‌لی كورد بووه تا ئێستا؟
نەجەفی: نەخەیر! مەزهەب تەنیا وەک ئامارازێک بە کار هێنراوە، وە ئەگەر بە دقەت لە سەر کۆمەڵگای کرماشان ورد ببینەوە، لە پێوەندی ژن و ژن خوازین و پێکەوە ژیانی ئایین و ئایین زاکان لە کرماشان، ئەمەمان بۆ دەردەکەوێت کە ئایین و مەزهەب خالی سەرەکی تێکەڵ نەبوونی کرماشان بە بزاڤی رزگاری کورد نەبووە، بەس تەنانەت هەندێک جار لە لایەن دەسەڵاتە ناوەندیەکان لەم فاکتە کەلک وەرگیراوە بۆ ساز کردنی ئختلاف. هەرچەندە من بروام بەم قسەیە نییە کە بلین کرماشان تێکەلی بزاڤی رزگاری نەبووە، چۆن کەسایەتی کرماشانی پێوەندی بە بزوتنەوەی رزگاری کوردەوە هەر لە سەردەمی کۆماری کوردستان حەتا شۆڕشی ئەیلویل و شۆڕشی ١٩٧٩ کردووە کە دەتوانم نمونەگەلێکی زۆریش بۆتان بێنم.
بەڵام ئەوەی کە گرنگە ئەمەیە بۆ بەشداری کرماشانیەکان لە بزاڤی رزگاری کورد لە ئاستێکی کەم بووە؟؟ وە بۆ شۆڕشە کوردیەکان نەیان توانی بە فراوانی بگەنە کرماشان؟
ڕاوێژ: منیش مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه به وردی
نەجەفی: بە رای من دەبێ بەم شێوە بلین کە ڕۆڵی کەسایەتی کرماشانی لە رێزی هێزە کوردیەکان چە لە سەردەمی ١٩٤٦ چە ١٩٧٩ دیارە، بەڵام ئەمە پێوەندیەکی یەک لایەنانە بووە و ئەوە هێزی کوردی بووە کە وەک پێشەنگی نەتەوایەتی لەو سەردەمانە یان بەرنامەی بۆ کرماشان نەبووە یا ئەگەر بووە لە گەڵ بارودۆخی کرماشاندا گۆنجاو نەبووە کە بتوانێت سەرکەوتوو بێت و بگاتە کرماشان و جەماوەری کرماشان بە گشتی لە گەڵ هزری نەتەوایەتی کوردی ئاشنا بکات و بە ڕێکخستنێان بتوانێ جێگە و پێگەی خۆی لە کۆمەڵگای کرماشان بەرز بکاتەوە.
ڕاوێژ: ئێستا ئه گه‌ر بێین له ڕوانگه‌یه‌كی خه‌سارناسانه‌وه سه‌یری كرماشان و ئیلام بكه‌ین، به‌ربه‌سته‌كانی سه‌رهه‌لدانی بیر و باوه‌ڕێكی نه‌ته‌وه‌یی گشتی له‌م به‌شه له ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان چییه؟
نەجەفی: ئەگەر بمانەوێ بە گشتی چۆنیەتی نەگەیشتنی هێزی کوردی لە کاتی شۆڕشەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە کرماشان بزانین، دەبێ بارودۆخی ئەو سەردەمانەش لە بەرچاو بگرین؛ بۆ نمونە هۆی نەگەیشتنی شۆڕشی ١٩٤٦ بە سەرکردایەتی قازی محمد بۆ کرماشان دەبێ بە بەراورد لە گەڵ بارودۆخی ئەو سەردەمە هۆکارەکانێ تاوتۆی بکرێت؛ یان شۆڕشی ١٩٧٩ بە سەرکردایەتی دو حێزبی کۆمەلە و دۆمکرات بە بەراورد لە گەڵ ئەو سەردەمە دەبێ هۆکارەکانی نەگەیشتنی هێزەکانێان بە کرماشان تاوتۆی کرد.
لە سەردەمی کۆماری ١٩٤٦ی کوردستان بە سەرکردایەتی قازی محمد، ڕۆڵی کەسایەتی کرماشانی لەو شۆڕشە و هاوکات بەرنامەی کۆماری کوردستان بۆ گەیشتنی هێزی چەکداری کۆماری کوردستان بە کرماشان دیارە؛ بەڵام ئەوەی کە هێز و دەسەڵاتداری کۆماری کوردستان، نە توانیی بگاتە ناوچە خواروەکان و نە توانیی رێکخستنێکی جەماوەری نەتەوایەتی لە کرماشان ساز بکات، هۆکارەکانی ئەگەرێتەوە نەبوونی بەرنامێکی گۆنجاو لە گەڵ بارودۆخەکە و هاوکات کورت بوونی تەمەنی ئەو کۆمارە و وابەستگی لۆجستیکی و سیاسی بە زل هێزەکان و هاوکات دەستێوەردانی دەرەکی و هەول تەقالای زۆری بەرەنگار بوونەوەی دەسەڵاتی ئێرانی سەردەم بووە.
کاتێک تەماشای مێژووی بارودۆخی ئەو سەردەمی ڕۆژهەلاتی کوردستان و ئێران ئەکەین، دەزانین کە ڕۆژهەڵاتێ ناوێن گوڕەپانی ململانی زل‌هێزەکانی جێهان بووە، لەو سەردەمەش کۆماری کوردستان وابەستەی مادی و لۆجستیکی شەورەوی بوو، هاوکاتیش ناوچەکانی کرماشان لە ژێر دەسەڵات و چاودیری ئنگلیس بوون کە بێگۆمان ئنگلیس هیچ پێ خۆش نەبووە هێزێک بگاتە کرماشان کە نزیک لە شەورەوی بووە؛ لە بەرامبەریش دا ڕۆحیەتی فرەخوازی پەهلەوی بۆ داگیر کردنی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بووە هۆی ئەوە لە هیچ تەقالاێک چاوپۆشی نەکات تا بەڵکوو بتوانێت بە لاواز کردنی کۆماری کوردستان و بزوتنەوەی کوردی؛ کوردستان هەتاهەتایی لە ژێر رکیفی دەسەڵاتداری ئێران بێت؛ هەر ئەو تەقالای زۆری پەهلەویە بووە سەبەبی باج داینی ئێران بە شەورەوی لە رێککەوتنامەی نێوان ئێران و شەورەوەی لە سەر دەرهێنانی نەوتی هاوبەش کە ئەوەش بووە هۆی ئەوە هێزی سووری (ارتش سرخ) شەورەوی لە ناوچەکە بچێتە دەر و کۆماری کوردستان پێشتیوانێکی گرنگی خۆی لە دەست بدات و هاوکات هەموو ئامانجەکانی کۆماری کوردستان تۆشی شکست بن؛ کە کۆماری کوردستان نە تەنیا نەگەیشتە کرماشان، بەڵکوو مەهابادیشێ لە دەست دا!
لێرەش‌دا جی ئاماژەیە کە شەورەوی بۆ بە دی هاتنی مافەکانی کورد پشتیوانیی لە کورد نەکرد، بەڵکوو شەورەوی تەنیا لە بەر ململانی لە گەڵ زل‌هێزکان و پەرەپێدانی تێروانینی خۆی، تێدەکووشا کورد وەک کارتێکی زۆر هێنان بە کار بێنێت تا بەڵکوو بە بەرژەوەندیەکانی خۆی بگات! لەم دەرفەتەش دەبی بەمە ئاماژە بکەین خۆدی شەورەوی لە گەڵ هاتنی هێزێ کۆماری کوردستان بۆ کرماشان نەبووە تەنانەت لە ١٣ ژوئەنی ١٩٤٦ کە بریار بووە ئەم بەرنامە جی بە جی بکرێت؛ شەورەوی ڕاستەوخۆ بەرەنگار ئەبێت لە هاتنی هێزی کۆمار بەرەو ناوچەکانی خواروی کوردستان. لێرەش ئەمە بۆمان دەر ئەکوێت کورد دەبوایە سیاسەتێکی سەربەخۆ و زیرەکانە بۆ خۆی هەلبژێرێت و دوستایەتی و هاوپەیمانیەتی لە گەڵ زڵ‌هێزەکان تەنیا تاکتیکێکی سیاسی بێت و نەکەوێتە ناو یاری زڵ‌هێزەکان؛ کە بە داخەوە لە هۆکارە گرنگەکانی شکستی شۆڕشەکانی کوردستان بە گشتی؛ ئەوە بووە زۆر جار بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانێان، کوردێان وەک کارتی زۆرهێان لە سەر دەسەڵاتەکان بە کار هێناوە و دوایی کە بە ئامانج و بەرژەوەندی خۆیان گەیشتوون پشتی کوردێان چۆل کردووە و هاوکات شۆڕشەکانیش تۆشی شکست بوونە.
بەڵام بگەرینەوە سەر ئەوەی کە هۆکاری نەگەیشتنی هێز و ڕێکخستنەکانی شوڕشی کوردی لە ساڵەکانی ١٩٧٩ بۆ کرماشان چی بووە؟؛ ئەبێ بزانین هۆکاری نەگەیشتنی هێز و ڕێکخستنەکانی شۆڕشی ١٩٧٩ لە گەڵ ١٩٤٦ دەتوانێ زۆر جیاواز بێت! شۆڕشی ١٩٧٩ کە هەنگاوی دووهمی ماف خوازی گەلی کوردی بن دەستی ئێران بوو، بە جیاوازی لە گەڵ ١٩٤٦ ئەم شۆڕشە تا دەروازەکانی کرماشان سەرێ‌هەڵدا و جیاوازی دیکە کە زۆر گرنگە ئەوەیە کۆمەڵگای ١٩٧٩ی کرماشان لە گەڵ کۆمەلگای ١٩٤٦ زۆر جیاوازیی هەبووە، چۆن کرماشانی ١٩٧٩ کارگێری زۆری سیاسەتی ئاسمیلاسیۆن پێوە دیار بووە و دەسەڵاتی پەهلەوی هەولێکی زۆری بۆ ئاسمیلە کردنی کرماشان دابوو کە کارگێرێ ئەو سیاسەتانە سەبەبی ئەوە بوون ئیرانچیەتی لە کرماشان ڕۆڵێکی بەرچاوێ هەبێت، لە بەر ئەوەش بە تۆندی دژی ناسیۆنالیسمی کوردی بوون و هەرەشەیک لە سەر پارچە کردنی ئێرانێان زانیوە؛ لە لای دیکەشوە بە پێ چاڵاکی هێزە چەپەکان لە کرماشان تێروانینی کۆمنیسم و مائوئیسم و سۆسیال رادیکال لە لای زۆربەی ڕۆشنبیرانی کرماشان پەسەند بووە کە ئەمانەش بە تواوەتی دژی بیروکەی ناسیۆنالیسم بوونە! هاوکاتیش ساز بوونی ناکوکی مەزهەبی بوو، کە کۆماری ئێسلامی لەو ساڵانە توانیویەتی بە ساز کردنی ناکوکی مەزهەبی لە نێوان کرماشان و شۆڕشی کوردی کە لە ناوچە سۆنە نشینەکان سەرێ هەڵدا بوو، جۆرێک جیایی و دژایەتی رێبخات! ئەمانە هەموو هۆکار گەلێک بوونە کە هێزی کوردی لەو سەردەمە نەتوانێت بە ئاسانی بگاتە ناو کرماشان؛ هەرچەندە هێزەکانی حێزبی دۆمکرات توانییان نزیک کرماشان بکەن و دۆ هێزی پارتیزانی بە ناوی هێزی بێستون و هێزی داڵەهو پێکبێنن؛ کە تەنانەت ئەگەر هێزێ کوردی بتوانایە لە باری چەکداری هێزەکانی ئێران بشکانایە و بگەیشتایە ناو کرماشان، ئەگەری ئەوە هەبووە بەشێکی کۆمەڵگا ڕووبەروی بن؛ دەبوایە بەر لەوەی بیرێان لەوە بکردایە هێزی چەکداریان بگاتە ناو کرماشان، هێزی ڕوشنبیریان چاڵاکییان بووایە لە سەر کرماشان، چۆن ئەزانین حێزبی دۆمکراتی کوردستان وەک بەشێکی گرنگ لەو شۆڕشە و پاشماوەی کۆماری کوردستان، ساڵانێکی زۆر بەر لە ١٩٧٩یش چاڵاکی سیاسیی کردووە، دەبوایە لەو سەردەمە تەقالای هەبوایە بۆ ئەوە هێزێکی ڕۆشنبیری بۆ هۆشیار کردنەوەی کۆمەڵگا لە کرماشاندا دابین بکردا، دەبوایە لە گەڵ بارودۆخی ئەو سەردەمە بەرنامەی تایبەتێان بۆ کرماشان هەبوایه؛ کە من بە شەخسەن هەست ئەکەم هەولێکی جدی وەک دابین کردنی بەرنامەیکی تایبەت بۆ رێکخستنی جەماوەری و هۆشیار کردنەوەی فەرهەنگی و سیاسیان لە کرماشان نەبووە؛ چۆن لەو سەردەمە کرماشان لە باری بارودۆخی کۆمەڵگا و زاڵ بوونی دەسەڵاتی ناوەندی و بارودۆخی سیاسی زۆر جیاواز بووە لە گەڵ سنە و مەهاباد کە هەلەی حێزبەکان ئەوە بووە بۆ هەموو کوردستان یەک بەرنامەیان هەبووە!
دەبێ ئەم راستیە لە بەر چاو خەین کە لە هەردو شۆڕشەکە کەسایەتی کرماشانی بەشداری شۆڕش بوونە کە دەتوانین بە کەسایەتی ئبراهیم خانی نادری و ڕۆلی گرنگی لە کۆماری کوردستان ئاماژە بکەین، یان بە کەسایەتی خەلیل زەرع ناسیار بە خەلیل خەلەبان و چەن کەسایەتێکی دیکەی کرماشان و ڕۆڵی بەرچاوێان لە فەرماندهی هێزەکانی پێشمەرگەی حێزبی دۆمکرات لە سەردەمی شۆڕشی ١٩٧٩ ئاماژە بکەین؛ بەڵام ئەمە تەنیا پێوەندی کەسایەتی کرماشانی بە شۆڕشەوە بووە و لەو سەردەمە نە تەنیا هێزی چەکداری کوردی نەیتوانی بگاتە کرماشان، تەنانەت هیچکات جموجۆلێکی سیستماتیکی نەتەوایەتی لە کرماشان بوونێ نەبووە؛ دەبوایە هێزە کوردیەکان تێگەیشتنەوێان لە سەر بارودۆخی کرماشان بوایە و بەرنامەی تایبەتێان بۆ هۆشیار کردنەوەی نەتەوەیی بۆی دابین بکردایە، کە بە رای من سەبارەت بەمە کەمتر خم بوونە و بەشێکی هۆکاری نەگەیشتنی هێزی کوردی بە کرماشان جگە لەو هۆکارانە کە لە سەرەوە ئاماژە کرا، کەمتر خەمی هێزە کوردیەکان بووە.
ڕاوێژ: چاپ كردنی كتێب و كۆڕ و كۆمه‌ڵی ئه‌ده‌بی ته‌نیا ئه‌توانێت ناو هه‌ندێك كۆمه‌ڵی تایبه‌تا جێگای خۆی بكاته‌وه، چالاكی فه‌رهه‌نگی كورد له كرماشان چی بكات كه بتوانێت شوێنه‌واری ئه‌و هه‌موو ئاسیمیلاسیۆنه زمانییه بشۆرێته‌وه و كرماشان بگێڕێته‌وه سه‌ر شوناسی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی؟
نەجەفی: دەتوانین لە دوو رووەوە لە سەر ئەم مژارە باس و گفتگو بکەین؛ ڕاستیێک ئەوەیە کە ئێستا لە کرماشان حەرەکەتێک لە پێناو پەرەپێدانی هەستی نەتەوایەتی بوونێ هەیە وە کەسانێک بوونێان هەیە کە لەم رێگا هەنگاو دادەنێن، بەڵام چۆن لە دوو رووەوە باسی ئەم تەوەرە بکەین ئەوەیە کە بۆ ئەم چالاک وانانە دەبێ چی بکرێت وە خۆدی چالاکوانەکانی دەبێ چی بکەن!
هەر وا کە پێشتر باسم کرد لە دەیەکانی ٩٠_٩١ زایینی‌‌دا، ناوچه‌کانی کرماشان سه‌رهه‌ڵدانێکی ڕۆشنبیرانه‌ی له زانکۆه‌کان به خۆیەو بینیوەو و هه‌تا ئێستاش به‌رده‌وامه کە وەک شۆڕشێکی نوێ نەتەوایەتی لە کرماشان حێساب بۆی دەکرێت. کە بناخەی فکری و شۆناسی نەتەوەیی لەم سەرهەڵدانە نوێە، شۆڕشێکی فەرهەنگی، ئەدەبیە کە دوور لە هەر جۆرە توندوتێژی و شێوازی شەڕی چەکداریه و هەر ئەمەش بۆتە هۆی ئەوە، دەسەڵاتی ناوەندی ئێران نەتوانێت بە قورسی بەرنگاری ئەم چاڵاکیانە بێت کە بە مانگانە بە چاپ کردنی دەیان پڕتۆکی کوردی؛ چیرۆک؛ شێعر؛ وه‌رگیڕان؛ وتار؛ گۆڤاری خۆیندکاری؛ بەرهەم هێنانی گۆرانی کوردی و چاڵاکی مەدەنی بە بابەتە جیاوازه‌کان‌دا له پێناو بەرز بوونی باوه‌ری نه‌ته‌وه‌خوازی کورد، لە کرماشان ئەرکی نەتەوایەتی خۆیان جی بە جی بکەن. بەڵام ئەمە کەمینێکن کە هیچ جورە پاڵپشتێکیان نییە و ده‌سکه‌وته‌کانێان له سه‌ر ئاگادار کردنی خه‌لک زۆر به ئارامی پێش ده‌چێت. ئەوەی ئێستە کرماشان پێویستێ پێەتی، پشتگیری چالاکەگانیەتی تا بەلکوو بتوانن دەسکەووتەکانێان بۆ بەرز بوونی هزری نەتەوایەتی بگاتە ئاستێکی بەرچاو و دلخوشکەر!
کرماشان ئێستا شاعر و نووسه‌ر و گرۆپی هۆنه‌ری و ڕۆشنبیر و چاڵاکی فه‌رهه‌نگیی و مه‌ده‌نیی هه‌یه؛ به‌ڵام چیرۆکی ئه‌مانه وه‌ک ئه‌مە ده‌مێنێ که “فیشه‌کت هه‌بێت و چه‌کت نه‌بێت”. له راستی‌دا له دنیای ئه‌مڕودا ئه‌وه راگه‌یاندن و میدیایه که وه‌ک چه‌کێکی مه‌زن و خاڵی سه‌ره‌کی پێشکه‌وتنی گه‌ل دێته ئه‌ژمار، که به داخه‌وه گه‌لی ئه‌م ناوچانه و چاڵاک و نووسه‌ر و هۆنه‌رمه‌نده‌کانی، له‌م “چه‌که” بێ به‌شن که بتوانن ڕۆڵیکی مه‌زن و پۆزتیڤێان هه‌بێت له سه‌ر جه‌ماوه‌ری ئه‌م ناوچانه که هه‌تا ئێستاش زۆر له نووسه‌ر و ڕوشنبیرانی ئه‌م ناوچانه له‌و “وت‌وێژگه‌له”یان که هه‌بووه یان له نووسینه‌کانێان له نه‌بوونی میدیایکی تایبه‌ت به‌م ناوچانه ئه‌ناڵێنن و زۆر له سه‌ر پۆزتیڤ بوونی دابین کردنی میدیایکی تایبه‌ت بۆ ئه‌م ناوچانه باسێان کردووه. هه‌ر چه‌ند لێره‌دا دروشمه‌کان نه‌ڕاوه‌ستاون و ئامانج پێشوەچۆنه؛ به‌ڵام له ڕاستی پێشوەچۆنه‌که وه‌ک حه‌ره‌که‌تێکی کیسه‌‌ڵانه دێته ئەژمار؛ بۆ ئه‌وه‌ی که ده‌سکه‌وته‌کان به ئاستی به‌رزی خۆی بگات ١٠٠% نیازی هه‌ره زۆریان به پشتیوانی میدیایی هه‌یه.
بەڵام چالاک وانەکان دەبێ چی بکەن! هەرچەندە ئەمەش کە دەمەوێ بلێم راستیێکی تالە! بەڵام بە داخەوە چالاکوانانی کرماشانیش ئێستا ململانیەکی تایبەت لە نێوانێان دا هەیە کە بەشێکێان ئاگاهانە یان نائاگاهنە کەوتوونەتە نێو یاری ناحەزان و نەیاران کە ئەوەش زۆرتر لە ململانیەکی عەشیرەیی دەچێت و تەنیا نەیاران سوودێ لێ وەردەگرن، بۆ نمونە زۆربەی چالاوانانی کرماشانی و ئیلامی تەنانەت لە سەر ناوی زاراوەکەیان ناکوکن… ئەمەش لە حالێک دایە کە زۆرجار دەبینی ڕەخنەگەلێک دێتە بەرچاو کە دەسەڵاتدارانی کورد و حیزبە کوردیەکان کەمترخەمن سەبارەت بە کرماشان! دەبێ بلێم کە ئەم سەردەمە وەکوو نەوەدەکان و هەفتاکان نییە، لەم سەردەمە وەکوو ئەکێکی نەتەوایەتی دەبێ چالاکوانانی کورد لە کرماشان و ئیلام و خانەقین بەرەیکی یەکگرتوو پێکبێنن‌و بۆ کرماشان و بە گشتی ناوچەکانی خواروی کوردستان بەرنامەو پلانێکی تایبەت گۆنجاو دابنەن بۆ کە هەم بتوانن پشتیوانن و پاڵپێشت بەدەست بێنن هەم ئەوەی کە حەرەکەتی نەتەوایەتی لەو ناوچانەدا خێراتر پێش بچێت و لە شەمەندەفری بزاڤی رزگاری بە جی نەمێنێت.
ڕاوێژ: ئێستا ڕاگه‌یاندن ئایا ده‌توانێ تا چ ڕاده ڕۆڵی هه‌بێ بۆ ناساندنی كولتووری ده‌وڵه‌مه‌ندی كورد له ئیلام و كرماشان؟
نەجەفی: بێگۆمان بۆ کرماشان نه‌بوونی میدیای کوردی، زۆرتر گه‌لی ئه‌م ناوچه به‌ره‌و لاوازی نەتەوەیی ده‌بات و بایەخ‌دان و بوونی میدیای نه‌ته‌وه‌یی بۆ ئه‌م ناوچه، ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی که بیر و هزری نه‌ته‌وایه‌تی بگاته ئاستی به‌رزی خۆی. چۆن لە سەدەی بیست‌ویەک‌دا ئه‌وه میدیایه که وەک خالی سەرەکی پێشکەوتن و سه‌رکه‌وتنی گەل دێته ئه‌ژمار؛ جی ئاماژه‌یه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر 10 هزار هێزی چەکدارت هه‌بێت، به‌ڵام 10 خوله‌ک به‌رنامه‌ی میدیایت نه‌بێت، قه‌د ناتوانی بگه‌یته ئامانج! بێگۆمان لەم قۆناخه که کرماشان سەرهەڵدانێکی فەرهەنگی و هۆنەری لە ئارادایە؛ بایەخ دانی میداییش بەم تەوەره دەتوانێت زۆر بە قازانج بێت.
ڕاوێژ: من بۆ خۆم هه‌میشه وتوومه هونه‌رمه‌ندێك وه‌ك مامۆستا ناسری ڕه‌زازی به ته‌نیا له هه‌موو حیزبه‌كان ڕۆڵی زۆرتر بووه بۆ زیندوو كردنه‌وه‌ی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی له كرماشان، ئه‌ی ڕۆڵی هونه‌ر له‌م بواره چۆن ده‌بینن؟
نەجەفی: جگە لەوەی کە هۆنەر پەیکەرەیکی گرنگ لە هەر نەتەوەیەکە! بەس ئەوە ئەتوانم بلێم! لەوانیە ئێمە بە سەدان مەقالە و کتێب نەتوانین تەئسیری ٣ خولەک گورانیکێمان لە ئاستی کۆمەڵگا بێت!
ڕاوێژ: كرماشان و ئیلام دوو له هه‌ره شاره گرینگه‌كانی هه‌ر چوار پارچه‌ن چ له بوار جوگرافیایێه‌وه چ له بوار كولتوری فه‌رهه‌نگی و مێژووییه‌وه، تێكه‌ڵ بوونی ئه‌م دوو شاره به بزاڤی ماف خوازانه‌ی گه‌لی كورد ده‌توانێ كاریگه‌ریێكی ئێگجار مه‌زنی له پێشڤه چوونی دۆزی كورد هه‌بێ به‌ره‌و سه‌ركه‌وتن، بۆیه ئه‌ركی سه‌ر شانی تاكی ڕۆشنبیر و هونه‌رمه‌ند و چالاكی كورده كه له هه‌ر شوێنێكه‌وه ڕێگا و توانای هه‌یه هه‌وڵ بدات ئه‌م دوو گه‌وره شاره‌ی كوردستان له ژێر چه‌پۆكی ئاسیمیلاسیۆن ڕزگار بكات و بیخاته ڕیزی هه‌ول و تێكۆشانه‌وه بۆ ڕزگاری نه‌ته‌وه‌یی،
نەجەفی: بێگۆمان وایە کە فەرمووتان، ئەگەر لە روی هەستی نەتەوایەتی بڕوانینە ئەم تەوەرە؛ دەبێ بڵین کە هەتا ئەگەر ئەو ناوچانە وشکاڕوی بن و لە باری ئابووری و فەرهەنگی هیچ قازانجێکان بۆ کورد نەبێت، به‌ڵام دەبێ لە پێناو کورد و کوردستان بۆیان تێکۆشین؛ چۆن که پێکهاتەیک له جوگرافیای کوردستانی مه‌زنه؛ کە له نیشتمانی کوردستان ته‌نانه‌ت نابێ دار به‌ڕۆیکیش ببێته مۆڵکی نه‌ته‌وه‌یەکی دیکه؛ بەڵام ئه‌گه‌ر له روی بایەخ و قازانجی نه‌ته‌وه‌ی کورد بڕوانینه ئه‌م شته؛ ئه‌و کات ده‌بێ چی بڵین؟؟ ئەگەر ئەو ناوچانە گرنگی زۆری ئابوری و سیاسی و فەرهەنگیان بۆ کورد و کوردستان بێت؛ ئەوکات دەبێ چۆن بیر بکەین؟ و ئەرکی هەر کوردیکی نیشتمان پەروەر سەبارەت بەم ناوچانە چی دەتوانێت ببێت؟
بێگۆمان ڕزگاری کوردستان خه‌ون و ئامانجی هه‌ر کوردیکی به شه‌ره‌ف و نیشتمان په‌روه‌ره؛ به‌ڵام ئەگەر بیر لەوەی بکەینەوە کە کورد بتوانێت لە ساڵانی داهاتوو ڕزگارێ خۆی بە دەست بهێنێت و ببێتە خاوەن دەسەڵات و هێزی سیاسی و ئابوری و هتدێ خۆی؛ ده‌بێ لەوەش بیر بکرێتەوە کە بۆ بە دی هاتنی ئەم ئامانجە دەبێ لە بواری ئابوڕی‌دا زۆر به هێز بین و هه‌رده‌م به‌رنامه و پلانت هه‌بێت بۆ ئه‌م پرسە؛ چۆن که به پێ وته‌ی زانایان “هەر گەلێک کە خوازیاری ئەمە بێت، وەک نەتەویەکی بەهێز و یەکگرتوو، سەرەتا خۆی پێناسە بکات،دەبێ لە باری ئابووری زۆر بە هێز بێت.” بێگۆمان بێ ئەوەی ناوچە خواروەکانی کوردستان ڕزگار بکرێن ئەم ئامانجە سەرناکه‌وێ.
ڕاوێژ: کرماشان و ئیلام چەند زاراوەی تێدایە، نووسەرانی ئەم دوو پارێزگایە بە زاراوەی تایبەتی خۆیان بەرهەمەکانیان تۆمار دەکەن، چالاکانی فەرهەنگی و ئەدەبی دوو بڕوای جیاوازیان لەهەمبەر ئەم بابەتە هەیە، بە بڕوای ئێوە نووسین بە چەند زاراوەی جیاواز، خەسار لە یەکگرتوویی مەدەنیی ئەو دوو پارێزگایە دەدات یان دەرفەتێکی نوێیە بۆ خۆنواندنی گوتاری کوردی لە بەرانبەر گوتاری زاڵی فارسی؟
نەجەفی: ئەمە مژارێکی گرنگە کە زۆر جاریش وەکوو پرسیار رووبەرووی من بووە! هەر باریش وتوومە کە وەلام و تاوتۆی کردنی ئەم بابەتە پێویستێ بە لێکدانەوەیکی زانستی زمان ناسی هەیە؛ بەس ئەگەر بمەوەێ تەنیا ڕای خۆم لە دەرببرم ئەوەیە کە بە ڕای من دەبێ نووسەر و زمان ناس و چالاکانی ئەو ناوچانە کە لەم بوارە هەول ئەدەن، دانیشن و هەرچێ زووتر چارەسەریک بۆ ئەم شتە کە بە رای من قەیرانێکە بدوزنەوە، کە لەسەرەوەش ئاماژێکم پێکرد، بەڵام لە بەر چی دەلێم قەیران!؟ لە بەر ئەوەی کە ئێستا زۆر تەعسوباتی عەشیرەای و ناوچەیی خەریکە جێگای خۆی بە دابەش کردنیێکی زانستی زمان ناسی دەدات… کە ئەمەش دەتوانێت گەورەترین خەسار لە یەکگرتووی مەدەنیی ناوچەکانی خوارووی کوردستان بدات! ئەوەش بلێم ئێستا لە بواری نووسین و دیالوگ ناوچەکانی خوارووی کوردستان جیاوزیکی ئەوتوێان نییە… هەر وەک جیاوازی سۆرانی مەهاباد و سلێمانی و کەرکوکە! کە ئەمە نابێتە فاکت بۆ بە چەند بەش کردنی شێوەزار بە ناوی خێل و عەشیرەکان……
ڕاوێژ: پرسیار و تێبینی هاوڕێیەک : باش دەزانن کە پێشووتر، بۆ نمونە کۆماری ١٩٤٦ی کوردستان و شۆڕشی ١٩٧٩ی زایینی، کرماشان زۆرتر شوێنێک بووە بۆ چاڵاکی هێزە کۆمونیسمەکان و مائۆئسیتەکان و سازمانی موجاهدینی خەڵک و هێزە پان‌ئێرانیستەکان و هتد، کە هیچ بەرنامە و پلانێکان بۆ بایخ پێدان بە کورد نەبووە و بە بەراورد لەگەڵ ڕۆڵی ئەم هێزانەش لە کرماشان، ڕۆڵی کرماشان لە بزوتنەوەی کوردی زۆر کەمتر بووە؛ ئەگەر قسەکانی بەڕێزت قبوول بکەین دەبێ بڵێین یان ئەو هێزانە نەماون و گوڕەپانێان چۆڵ کردووە بۆ ناسیۆنالیزمی کورد! یان کورد توانیوە بە بەرنامە و پلان لە وانی‌تر پێشبکەوێت. کامیان ڕاستن؟ یان قسەیەکی ترتان لەو بارەوە هەیە؟
نەجەفی: پێویستیشە بزانین کە ناوچەکانی خواروی کوردستان لە باری جوگرافیای کوردستاندا چە شۆنگەلێک لە بەر دەگرن و لە باری زاراوەیی چۆن هەلکەوتون؟ ناوچەکانی خواروی کوردستان واتە پارێزگای کرماشان؛ پارێزگای ئیلام؛ بەشێگەلێکیش لە پارێزگاکانی هەمەدان و لوڕستان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ناوچەکانی خانەقین و مەندەلی و هتد لە باشوری کوردستان. کە ئەمە دەبێتە جوگرافیای خواروی کوردستان لە کوردستانی مەزن؛ بەڵام لە باری شێوەزاری کە بە زاراوەی خوارو یان کەڵهوری ناسراوە جگە لە زۆرینه‌ی ئه‌و بەشانەی کوردستانی خواروە کە ئاماژەیان پێ کرا، ناوچەگەلێک لە ئێران و عەراقیش لە بەر دەگرێت، وەک تاران؛ قەزوین؛ شیراز؛ باکوری ئێران وە هەتا بەغدای عەراق. کە کوردێکی زۆری خواروی کوردستان لەم شارانە نیشتەجین؛ هەرچەندە هەندێک جار نەیاران و ناهەزان هەولی ئەوه‌ێان داوە کە جیاوازی زاراوەیی لەم ناوچانە ساز ببێت و جیاوای درۆیین زەق بکرێتەوە؛ له راستیش ئەگەر ئه‌م ناوچانه لە باری عەشیرەیی جیاوازیان هەبێت بەڵام لە باری زاراوەیی جیاوازییان نییە و تەنیا بن زاراوەکێان وەک سۆرانی ئەردەلان و مۆکریان دەمینێت کە ئه‌مه وەک جیاوازی زاراوەیی نابینرێت؛ بۆ نمونە ئەمڕو لە کرماشان و ئیلام، کەلهور و گۆران و لەک و فه‌یلی بێ هیچ جیاوازییەکی زاراوەیی لە گەڵ یەکدا ئاخافتن دەکەن.
لە سەر ئەم بابەتە کە سەردەمێک ڕۆڵی ئەو هێزانە کە ئاماژەت پێان‌دا لە کرماشان زۆرتر لە هێزە کوردیەکان بووە، راستییکی بەرچاوە و ئەوەی کە هێزە کوردیەکان جێگەو و پێگەیکی کۆمەڵایەتیان لە کرماشان نەبووە، ئەگەر ئەمە وەک تاوان بێت، تاوانەکێ ناکەوێتە ئەستۆی کۆمەڵگای کرماشان! چۆن لەو سەردەمانە کەسایەتی کرماشانی بەو شۆڕشانەوە پێوەندیی کردووە بەڵام ئەوە شۆڕشی کوردی بوو کە نەیتوانی بگاتە کرماشان! کە بە رای من دەبێ بەم شێوە بلین کە ڕۆڵی کەسایەتی کرماشانی لە رێزی هێزە کوردیەکان چە لە سەردەمی ١٩٤٦ چە ١٩٧٩ دیارە، بەڵام ئەمە پێوەندیکی یەک لایەنانە بووە و ئەوە هێزی کوردی بووە کە وەک پێشەنگی نەتەوایەتی لەو سەردەمانە یا بەرنامەی بۆ کرماشان نەبووە یا ئەگەر بووە لە گەڵ بارودۆخەکەی کرماشان گۆنجاو نەبووە کە بتوانێت سەرکەوتوو بێت و بگاتە کرماشان و جەماوەری کرماشان بە گشتی لە گەڵ هزری نەتەوایەتی کوردی ئاشنا بکات و بە ڕێکخستنێان بتوانێ جێگە و پێگەی خۆی‌دا لە کۆمەڵگای کرماشان بەرز بکات. بەڵام چۆن بوو کە هێزە غەیری کوردیەکان کە ئاماژەت پێان کرد، سەردەمانێک لە کرماشاندا ڕۆڵی سەرەکییان هەبووە؟ لە بەر ئەوە بووە کە بە پێچوانەی هێزە کوردیەکان، لە ناو دڵی کۆمەڵگادا بوونێان هەبووە و لە گەڵ کۆمەڵگا بە “عام و خاس” پێوەندییان هەبووە و لە زانکۆکانی ئێران ڕێکسختن و چاڵاکییان بووە و بێگۆمان خۆیندکاری کرماشانیش ئاشنایی لە گەڵ ئەو بیروکە پێا کردووە؛ کە ئەمە بۆتە هۆی ئەوە ئەو هێزانە لە کرماشان زۆرتر ڕۆلێان هەبێت و هاوکات لاواز بوونی چاڵاکی سیاسی و فەرهەنگی، هێزی کوردی لەو سەردەمەی کرماشان؛ ببێتە هۆکارێک کۆمەڵگای کرماشان بە گشتی ئاشناییان نەبێت لە گەڵ ئەو هێزانە کە سەرکرادیەتی شۆڕشی کوردییان کردوە.
بەڵام ئێستا زۆربەی ئەو هێزانە کە ئاماژەت پێان‌دا لە ناوچەکە تۆشی شکست بوونە و تەنیا ناو و نیشانێان لە پڕتۆک و بیرەوەریەکان ماوە و کارگێریان لە سەر کۆمەڵگا نەماوە؛ هەرچەندە ئێستاش پاشماوەی تێروانینەکانێان لە کرماشان بە دی ئەکرێت، بەڵام جەماوەرێان بە ئەژماری کلکانی دەست نابن و هیچ هێز و ڕۆڵێکێان نییە زۆر تر وەک هێزێکی کافە نشینە و بێ حەرکەتن . ئێستا بارودۆخەکە گۆڕاوە و وەکوو جاران نییە و ڕۆڵی بیروکەی نەتەوایەتی کورد و هێزە کوردیەکان لە کرماشان بەرچاوترە.
ڕاوێژ: هەر کات ناوی کرماشان دەبیستین شتێک زۆر دێتە بەر باس، ئەویش کاریگەری ئاسمیلاسیۆنە لەم ناوچە لە کوردستاندا. باس کردن لە سەر ئەم بابەتە بە جۆرێکە کە هەست دەکرێت تەنیا لە کرماشان ئەم سیاسەتە بە ڕێوە چووە! لە حاڵێک‌دا دەزانین زۆربەی شار و دەڤەر و ناوچەکانی کوردستان لە گەڵ سیاسەتی ئاسمیلاسیۆن، ڕووبەڕوو بوون، بەڵام بۆ ئەوەندە قسە و باسەکان سەبارەت بە ئاسمیلاسیۆن لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان زۆرتر لە سەر کرماشان زەقە ؟ دەمانەوێ لەسەر ئەم بابەتە باس بکەین.
نەجەفی: زاڵ بوونی سیاسەتی ئاسمیلاسیۆن له سه‌ر هه‌مووی کوردستانی پارچه پارچه کراو به دی ئه‌کرێ؛ که ئه‌توانین کورد وه‌ک “کولویەکی شه‌که‌ر” بزانین له ناو عه‌رب‌دا ئه‌شکێنن؛ له ناو تورک‌دا وردی ئه‌که‌ن و له ناو فارس‌دا له گه‌ڵ ئاو تێکه‌ڵێ ئه‌که‌ن! له لاێ ئێران ئه‌م سیاسه‌ته به زیره‌کیەکی تەواو به ڕێوە چووه و کرماشانیش لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا لەم ڕەشەبا بێ بەش نەبووە و لە لایەن دەسەڵاتداری ناوەندی ئێرانەوە هەر لە سەردەمی پاشایەتی پەهلەوی هەتا ئێستە دریژەی هەیە و کرماشان وەک بەشێکی گرنگ و ستراتژی بە بەراورد لە گەڵ دیکە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان زۆرتر بەرامبەر بووە لە گەڵ ئاسمیلاسیۆن.
ڕاوێژ: بارودۆخی نەتەوایەتی چۆن ئەبینن لە ئێستای کرماشان ؟ دەتواندرێ چ بکرێت بۆ گەشە و هەستانەوەی هەستی نەتەوایەتی لەو دەڤەرە.
نەجەفی: بەس ئەگەر ڕێگەم پێدەی بە ئەوەش ئاماژە بکەم کە بۆ دەسەڵاتە ناوەندیەکان ئەوەندە هەولێان داوە سیاسەتی ئاسمیلاسیۆن لە سەر کرماشان زاڵ بێت؟، دوای ئەوەش وڵامی ئەم پرسیارە ئەیدەمەوە
ڕاوێژ: فه‌رموو تكایه
نەجەفی: ئەگەر لە سەر جۆگرافیای کرماشان ورد ببینەوە و جۆگرافیای ئابووڕی و سیاسی و فەرهەنگی ئەو ناوچانە بخەینە بەر تۆژینەوە؛ بێگۆمان ئەوە بۆمان دەرئەکەوێت لە هەموو بوارەکان‌دا وەک ناوچەیکی ستراتیژیک و پڕبایخ دێتە ئەژمار کە بە پێ گرنگی و بایخی زۆری بۆ سه‌رکه‌وتوویی جمشتی ڕزگاریخوازی کورد و بە هێز بوونی ئابووری کوردستان؛ لە لایەن دەسەڵاتە ناوەندیەکان وه‌کوو مه‌ترسیەک بینراوه؛ کە هاوکات سیاسه‌تی نیگاتیفی ئاسیلاسیۆنی زمانی و فه‌رهه‌نگی؛ مه‌زهه‌بی و ئه‌تنیکی، بۆ قڕ کردنی شۆناسی نەتەوایەتی و لاوازی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی بە دریژای دەسەڵاتداری ناوەندی ئێران له دژی کرماشاندا بە چڕ و پری زاڵ بووه. له راستی‌دا پەرەپێدانی ئەم سیاسەتە لە دژ کرماشان بە دو مەبەست ئەنجام دراوە؛ یەک بۆ ناسەقامگیری کورد لە ناوچەکە و دو بە تاڵان بردنی سامانە سرۆشتیەکان بۆ بە هێز کردنی دەسەڵاتی ناوەندی.
ئێستاش بگەرینەوە سەر پرسیارەکەی جنابتان! بە رای من دەبێ ئەم پرسیارە بە شێوەیەکی دیکە بکردایە؛ یەک: بارودۆخی چاڵاکی نەتەوایەتی لە کرماشان چۆنە؟ دۆ: بارودۆخی هۆشیاری نەتەوایەتی کۆمەڵگا بە گشتی لە کرماشان لە چە ئاستێک دایە؟ یەعنی دەبێ بارودۆخی کۆمەلگا لە گەڵ جموجۆلی ڕۆشنبیری جیا بکەینەوە.
ئەگەر بمانەوەێ لە ئاستی چاڵاکی تەماشای ئەم بابەتە بکەین، دەبێ بلێن ئێستا کرماشان لە یەکینە گەورە شارەکانی رۆژهەڵاتی کوردستانە کە لە چاڵاکی نەتەوایەتی لە ئاستی تایبەت دایە و محوەریەتی ڕۆشنبیری و هوشیار کردنەوە لە دەستی چالاکوانانی کورد دایە کە بۆ بەرز بوونی هزری نەتەوایەتی و پاراستنی زمان و فەرهەنگی کورد تێدەکووشن! ئەگەریش بمانەوەێ لە ئاستی هوشیاری نەتەوایەتی کۆمەڵگای کرماشان بڕوانییە ئەم تەوەرە، کۆمەڵگای کرماشان بە سەێ بەش دابەش ئەبێت، یەعنی بەشێکی کەم بە تەواوەتی لە “کورد بوون” دوور که‌وتوونه و تێکەڵی بیری مەزهەب‌خوازی و پان‌خوازی ئێرانی و چەپی ڕادیکال بوونه؛ بەشێکی زۆریش که وه‌ک جەماوەری عام دێنه ئه‌ژمار، لە ئاستێکی بێ دەنگی و لاوازی بە سەر ئەبەن؛ واتە ئەگەر وا پێش بچێت ئەبنە گەلێکی مردوو؛ کەمینێکیش وەک رۆشنبیر و نووسەر و ڕۆژنامەوان و هتد بە چاڵاکی جوراوجور بیر لە پەرەپێدانی هزری نەتەوایەتی لە ئاستی کۆمەڵگا بە گشتێ ئەکەن. لە بەرامەریشدا هەندێگ دژ بەری هۆشیار کردنەوەی نەتەوایەتی کۆمەلگا، لە کرماشان بوونێان هەیە کە لە ژێر ناوی پان‌خوازی ئێرانی و مەزهەب خوازی، هەول ئەیدەن بەرنگاری بەرز بوونی هزری نەتەوایەتی کوردی کرماشان بن؛ کە بە شێوەیەکی سیستماتیک دەسەڵاتی ناوەندی هانێان ئەدات و ڕاگەیاندن و میدیا بە گشتی لە دەستێانە.
لە کۆمەڵگای عامی کرماشان فاکتگەلێک بە دی ئەکرێن کە نیشان بدات بایخ دان بە هەویەتی کوردی بوونێ هەیە وەک ناو نانی کوردی بۆ منداڵان، ناو نانی کوردی بۆ دوکان و شوێنگەلی تجاری و هتد کە هاوکاتیش فاکت گەلێک هەیە کە نیشان بدات بایخ دان بۆ ئەرزشگەلی فەرهەنگی و نیشتمانی کوردستان لە کرماشان بوونێ نییە؛ ئەگەری ئەوەش هەیە ئێستا لە کرماشان لە گەڵ کەسانێک روبەرو ببینەوە کە دژایەتی ئەرزشگەلی فەرهەنگی و نیشتمانی کورد و کوردستان ئەکەن؛ بە رای من لە مێژووی کوردستان ئەمە شتێکی سەیر و سەمەر نەبووە! لە میژوودا بەشێکی کۆمەڵگا لە ژێر کارگێری دەسەڵاتە ناوەندیەکانن؛ لە بیر مەکەن کاتی خۆی هەر لەم باشورە زۆر کەس بوونە کە چەپلێان بۆ بەعس و سەدام حۆسەین لێ داوە و کەسانێکیش بوونە قەلەمێان بە باڵای سەدام و دەربڕینی خۆشەویستی بۆ بەعس بوو؛ بەڵام هاوکات لە گەڵ ڕۆخانی بەعس و سەرکەووتنی گەلی کورد، ئەو کەسانە هەلوێستێان گۆڕا و بۆ کاک مەسعود بارزانی و بەرێز جەلال تالەبانی چەپلێان لێ دا! یان لە باکووری کوردستان کوردگەلێکی زۆر لە ژێر ناوی “پارێزەرانی گۆند” لە دژی کورد و پ.ک.ک بوون، بەڵام ئێستا ئەبێنین زۆربەی ئەو کەسانە چەکێان داناوە و بۆ بەرژەوەندیەکانی کورد تێدەکووشن. بێگۆمان هەر شتێک دەتوانێ بگۆڕی و ئەوەی ئێستا گرنگە ئەوەیە کە هێشتا زووە سەبارەت بەم بابەتە لە سەر کرماشان بریار بدەین کە کۆمەڵگای عام بە گشتی یان بە زۆری لە دژی بەرژەوەندیەکانی کوردن و بایخێکێان بۆ ئەرزشگەلی فەرهەنگی هەیە یان نییە، چۆن ئەوەی راستی بێت ئەمەیە هەتا ئێستا هیچ جور دەرفەتێک نەهاتووتە پێشەوە کە کۆمەڵگا بتوانێ هەستی خۆی دەرببرێت و بزانین زۆربەی ئەم کۆمەڵگا بایخێان بۆ کورد بوونێان هەیە یان نییە؟!
ئەوەش کە ئێستا پێویستە بایخ پێ بدرێت؛ چاڵاکی بۆ بەرز بوونی هۆشیاری نەتەوەییە لە سەر ئاستی کۆمەڵگای کرماشان، بۆ سەرهەڵدانی بزووتنەوێکی هەمەڵایەنەی نەتەوەیی؛ کە هەول دان و تەقالاێک بە چاڵاکی جوراوجوری فەرهەنگی و سیاسی لە پێناو ئەم شتە هەیە. لە بەرامبەریش دا دەبێ ئەم راستیە خستە بەر چاو کە ئەم چاڵاکیانە کەم و کوریان زۆرە کە بۆ نمونە ئەمانە بێ بەشن لە میدیایکی کوردی یان هەتا ئێستە بە سەختی ئزن بە کۆنسرتێکی کوردی ئەدرێت لە کرماشان؛ کە ئەمە دەبێتە هۆی ئەوە هەول و تەقالاکێان بە ئارامی بچێتە پێش.
ئەمەش بلم کە تا ئەو کاتەی هۆشیاری نەتەوەیی لە کرماشان نەگاتە ئاستی بەرزی خۆی و نەبێتە مەلبەندی ماف خوازی گەلی کورد؛ بە دڵنیایەوە ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش ناتوانێت سەرکەووتنێک بە دەست بێنێت!
ڕاوێژ: منیش زۆر له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕایه‌ی جه‌نابتم هه‌میشه وتوومه ئه‌گه‌ر كرماشان تێكه‌ڵی بزووتنه‌وه‌ی ماف خوازی گه‌لی كورد ببێت ئیتر هیچ ناتوانێ پێش به ڕزگاری كورد له‌م به‌شه‌ی كوردستان بگرێت
ڕاوێژ: سپاس و ڕێز. لە کۆتاییدا ، بە نوێنەرایەتیی ژووری راوێژەوە دەستخۆشی لە هەموو هاوڕێیان دەکەین کە یاسای ژووری راوێژ، ژووری خۆیانیان پاراست. هەروەها دەستخۆشییەکی تایبەت لە میوانی ئازیز و خۆشەویستی پرۆگرامی ئەمشەوکاک نه عیم .
نەجەفی: سوپاس بۆ ئەوەی کە کاتتان بۆ ئەم وتوێژە تەرخان کرد. ئەوەش بلێم کە ئەگەر تەنیا ناوی کرماشان لە نووسینەکانا بە کار دەبم، بەم مانایە نییە کە ئیلام و خانەقین بکەونە پەراوێز، بەڵکوو بەو مانایە کە ئێستا کرماشان بووتە رەمزی ناوچەکانی خوارووی کوردستان‌و خەتی خەباتی رزگاریە.
