جارێکیتر لە ئێران بێریزی بە پەیرەوانی ئایینی یارسان کرا و ئەمەش کاردانەوەی یارییەکان و کۆمەڵگەی کوردستانی لێکەوتەوە؛ بۆ قسە و باس لەسەر بەردەوامی زوڵم و ستەمەکان دەرحەق بە خوشک و برایانی یاری ئەمجارە لە ئیسلام ئابادی کرماشان، ڕا و سەرنجی بەڕێز برزو ئەحمەدی نووسەر و چالاکی یارسان وەرگرتووە.
ئامادە کردنی؛ هاشم عەلی وەیسی
لە سەرەتاوە دەکرێت کورتەیەک لە سەر بارودۆخی کوردانی یارسان لە دوای هاتنە سەر دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی و شێوازی هەڵسوکەوت و پێشێل بوونی مافە مرۆییەکانیان بکەن؟
هەر لە سەرتاێ هاتنە سەر دەسڵات ئێسلامی و رێک خستن گروە چەکدارەکان رژیم پەلامارەکان خوەێ ئەرا سەر یارسانییەکان دەس وە پێ کرد. فرە کەس لە یارسانییەکان لە ماڵ و شون کار و بازار رەفێندریان و شوازەل جوراجور گیانێان سەنیا. و تەنانەت گوشار خریا سەر ناودارەکان (پێشواێەل) کومەڵگاێ یارسان کە خوەێان و شونکەفتێەلێان بانە سەر مزەو شیعە. هەر ئیجورە گوشار خریا بان فرە بەش لە مەردوم یارسان ک ئەرا بناکردن حسینیە و مزگەفت لە ناو خوەێان هاوکاری رژیم بکەن. برێک لە ئاوایەل نێشتەجێ ناوچەێ داڵاهو وە هەلیکوپتر دەسرێژ گولەوارن کریان وە کەسەل فرەێک گیان خوەێان لە دەس دان. وە کورتی، رژیم لە سەرتا وە تومەت سیخوری ئەرا رژیم شاە وە دویاتر وە تومەت هاوکاری وەل رێکخراوە کوردسانی و ئێرانییەکان لە ئاوچەو سەنن و سەرکوت مەردوم یارسان وەردوام بییە.
لە لاێکتروە، لە وەخت نویسان دەستور وڵات، ناو یارسان جور پێکهاتێکی دینی یا کومەڵاێەتی جور یاسا نەچەسپیا. وە دایم لە لاێان سەردەمدارەل رژیم جور لەرێلادریا و مورتەد و کافر و … ناو لە مەردوم یارسان بریاس. وە هوکار ئیەک گشت رێەل سەرکەفتن لە کومەڵگا جور خوەنین لە ئاست زانکو، دامەرزیان لە سەر کار، هەلوژیان و هەلوژاندن بەسیاسە ئەوە ک هاووڵاتی موسلمان بوت . ئی هوکارەل راسی زنگانی مەردوم یارسان لە ژێر دەسڵات ئیسلامی وە روشنی نیشان دەن.
ئایینی یارسان ئاینێک کە بەردەوام روبەڕوی توندوتیژی بووەتەوە و هاوکات هەوڵەکان لە پێناوی چەواشە کردنی ئەم ئایینە لە لایەن مەرجەعی دینی شیعەکان دراوە و لە رێگەی رووشاندنی ئەم باوەڕییە دەرگای شکاندن و سوکایەتی کردن هەم لە لایەنی دەسەڵات و دام و دەزگاکانی حکوومەت و هەم کۆمەڵگەی ئیسلامی دراوە، خوێندنەوەتان بۆ ئەم جۆرە هەوڵ و خوێندنە نائینسانیانە چییە و چۆن لێکی دەدەنەوە؟
سەرەتا پیویستە کە بزانین ئایین چییە ک یارسان وە ئایین ناو بنەین. وە باوەر من بایس ماناێ وشەێ ئایین لە دین جییا بزانییەت. من لە ئردا ئەرا روشن کردن جیاوازی دین لە ماناێک ک ئەر دینە ئیبراهیمیەکان چوتە کار وەل ئایین ک ئەرا یارسان وەکار تێت دو بەلگە دەسنیشان کەم. لە سدە ی دووم کوچی پاشاێ یارسانی وەخت وە ناو بالویال دانا هەوڵ خوەێ خەێتە گر ئەرا سەروسامان دان وە ئایین کوردان. لە لاێکتروە، لە نویسراوەک کە (سعد کور ابی و قاس) سەرکردەێ هێزەکان قەبیلە قورەیش لە ناوچەێ خانقین ئەرا خەلیفە دووم موسڵمانەکان، عومەر روانە کەێت نویست: من وە پیویست زانم کە وە خەێرای شون یەزدگرد پاشاێ ساسانییەکان بکەفم، چوین مەترسی ئەوە هەس کە بوچتە ناو مەردوم نشتەجێ ناوچەل زاگروس وە ئی مەردومە لە بار کولتوری و بیروباوەر لە باقی خەڵکەل ژێر دەسڵات ساسانی جیاوازن. لە ئیانە توانیت ئەوە راسییە بخریەتە وەر چەو ک ئایین ماناێ شارسانییەت گرێتە خوەێ. لە روانینگاێ منوە، یارسان شارسانییەت کوردە، چوین لە سەردەم پەڵامار هێزەکان قورەیش ئەرا سەر ئمپراتوری ساسانی، کورد لە ناوچەل زاگروس نشتەجێ بین. هەزاران ساڵ وەر لە ئەو سەردەمە و هەتا ئیسا، کورد لە ئەو ناوچەلە نشتەجێن.
ئەگەر قەبول بکەین کە یارسان شارسانییەت کوردە، توانیم وە ئاسانی جواو پرسیارەکە بییەیموە. شارسانیەت یارسان لە گشت روانینگاکان و بوارەکان پێچوانەێ دینە ئبرایمیەکان وە تاێوەت ئیسلامە. من لە ئردا چەن جیاوازی گرنگ تێرمەێ ژێر روشنای.
- لە دینە ئبرایمیەکان خوڵقێنەر (یەهوە، گاد، اللە) لە مروف و کومەڵگاێ جیاوازە. وەڵام لە یارسان، پاشاە و خاونکار (خوڵقێنەر لە یارسان) لە یەک مروفە یەک گرن. خەڵک زاناترین، باشترین، عادلترین، خاون خاسترین رێچەل ئخلاقی و رەفتاری ئەرا دەسڵات پاشای دەسنیشان کەن. لە هەمان وەخت، پاشاە بوتە خاون دەسڵات خوڵقێنەر.
- لە دونیادوینین (جهانبینی) یارسان، تاک بایس لە خزمەت کومەڵگا وە کومەڵگا لە خزمەت تاک بوت. ئەو ئەرکەێ جێوەجێ ناکریەت، مەگەر گشت مروفەکان لە کومەڵگاە لە گشت بوارەکان بەشدار و چالاک بون. وەڵام لە دینە ئیبراهیمیەکان مروف وەک تاک بایس لە خزمەت خوا و پەخەمەرەکەێ بوت. وە گشت زنگانی خوەێ وە خاتر دویاروژ بگوزەرنێت.
- لە یارسان، خەلک لە سەر چوینەتی وەرێوە بردن زنگانی هاوبەش ویروراێ ئالوگورکەن تاکو لە سەر خاڵە دەستوریەکان رەسنە ئاکام. ئەرا دەسڵاتەکان شوراێ(جم) ورێوەوەرهەڵوژریەت. وەڵام لە دینە ئیبراهیمەکان، کتاوە دینیەکان ژێرخان دەستورە و شریعت چوینەیەتی زنگانییە. و تاکە کەسێک وە ناو خەلیفە یا ئیمام دەسڵاتدار گشتییە. خەڵک خوەێان خاون بریار نییەن وە ئەوە کسەلێک وە ناو مەرجع رێ خاس و خەراو ئەرا ئەوان دیاری کەن.
- لە یارسان گشت مروفەکان لە ناو ئەوانە ژن و پیاگ لە گشت بوارەکان یەکسانن. وەڵام لە دینە ئیمبراهیمیەکان ئیجورە نییە وە توانییەت چەندین چین لە کومەڵگا دەسنیشان بکریەت.
- لە دوینینگاێ یارسان، گشت دونیاێ وەرچەو لە دەنکەێک بەزر سەرچەوە گرێت، وەڵام لە دینە ئیبراهیمیەکان باوەر ئەوسە کە خوڵقێنە گشت بویندار (موجودات) خوڵقانێە.
- ….
گشت ئی جیاوازیەل بیسە بایس ئەوە کە یارسان ئەرا دەسڵاتدارەل ئێسلامی ئێران جێ قەبول کردن نەوت. وەڵام وە راشکاوی باس لە ئی جیاوازیەل روانینگای و فەلسەفی ناکەن. بەڵکو یارسانەکان وە مورتەد، کافر و … تومەتبار کەن.
پێتان وایە لە ئاوا هەل و مەرجێک کە هەموو جۆرە ناحەقی و بێ مافییەک بە یارسانەکان لە لایەنی رژیم دەکرێت و رێگە لە بەشداری کردن لە ژیانێکی ئاسایی ئایینی و کۆمەڵایەتییان دەگیرێت هەڵوێستی لایەن و رێکخراوە سیاسی و کۆمەڵایەتی و مەدەنی و مافی مرۆییەکان چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوە دەبێ چۆن بێت و چی بکرێت کە تا ئێستا نەکراوە؟
وە باوەر من، رێکخراوە کومەڵایەتی و مەدەنی و مافی مروییەکان لە ئێران مەجال گەشە و پەرەسەندن نێریاسە پێان. هەر ئیجورە رێکخراو سیاسی جور وڵاتەل وە ناو دموکرات لە ئێران بێ ماناس. وە رێکخراوەل سیاسی لە دەیشت وڵات تا چەن ساڵ لە ئیەوەر کومەڵگاێ یارسان لە وەر چەو نەگردن.
رێکخراوەل سیاسی و کومەڵایەتی و مدنی و ماف مرویی تا یارسان جور شارسانیەت پێناسە نەکەن ناتوانن یارمەتیدەر بون. چوین گوفتمان دین بایس جێ خوەێ بێتە گوفتمانەلێک جور هاوژیانی ئاشتیانە، ماف مروف، چوینەیتەی دابەش کردن دەسڵات و …. وە کورتی توانیت بویشیەت کە گوفتمان دینی وە قازانج رژیم دینی دەسڵاتدار ئێرانە.
خاڵ سەرەکی ئەوەسە کە کومەڵگاێ کورد لە کومەڵگاێەل رنگاورنگ پێک تێت. گشت یاسا و ئسولەکان لە کومەڵگا بایس ئەرا گشت تاک و کومەکان یەکجور و یەکسان بوت. هەوڵ دان ئەرا ناساندن کومەڵگاێ یارسان جور پێکهاتێک کومەڵاتی خاوەن ماف و رێز ێەکسان وەل باقی پێکهاتەکان توانێت فرە یارمەتیدەر بوت. تا ئیسا ئیجور کومەڵگاێ کورد دوینیەت کە لە تاکەکان دروس بیوت نە لە پێکهاتە کومەڵاێەتیە جورواجورەکان.
ئەو هەوڵانەی کە بەردەوام بۆ بێ رێزی کردن و سووکایەتی بە بڕوادارانی یارسان بووە بەردەوام رووی لە زیاد بوونە و ئێستا ئەم کارە بە جۆرێکی دیکە پەرەی سەندوە ئەویش لە قاڵبی گروپ و دەستەو تاقمەکانی رژیم لە ناو کووچه و کۆڵان و شەقامەکان سووکایەتی بە هێما و نمادەکانی یارسانەکان دەکرێت و تەنیا مەئوا و شوێنی بڕواداران واتە یارسانەکان دەڕوخێنن و خاپوری دەکەن، هەمان کار کە داعش لە باشوری کوردستان بۆ شوێنی پیرۆزی ئیزدی و کاکەییەکان کردی، ئەمە چۆن هەڵ دەسەنگێنن؟
وە داخوە بەش فرەێک لە مێژوی گشت خەلکەکان دونیا وە لە ناو ئەوانە خەڵک کورد، لە سەر شەر و تونوتێژی مزەوی و دینی نویسریاس. هەر لاێانێک دەسڵات و هێز داشتێە وە هەمو شێوازێک هاوسە لاوازەکان سەرکوت کردێە. وەڵام مروف ئی سەردەمە یانێ سەدەێ بیست و یەک زایینی، بایس خوەێ لە ئاێمەل قەیم جیا بکرداسە. وەداخوە ئیجور نییە. دەسڵات خوازی و ماڵ خوازی و گەندەڵی لە ئێران رێگرە لە رێککەفتن و پێشکەفتن مروفەکان و کومەڵگا.
لە لاێکتروە، دین جور بنەماێ شێواز زنگانی لە کومەڵگا نرخێ نەماگە. خەڵک هەوڵ جیاوە کردن دین لە دەسڵات دەن. وەڵام رژیم لە رێ هاندان دەسەو و تاقمەکان خوەێ هەوڵ دەێت پێکهاتە جیاکان بخەتەێ گیان یەکتر وە ماواێک تەمەن دەسڵاتداری خوەێ درێژ بکەێتوە. لە ئی ساڵەل ئاخرە کومەڵێک چالاکوان یارسانی هاتنسە نوا وە لە سەر بنەماێ ماف مروف و داخوازی یەکسانی لە بین هاووڵاێەل داواێ چەسپاندن کومەڵگاێ یارسان لە دەستور وڵات کەن. لە بەرەێکتر، کومەڵێک لە یارسانیەل کە وە رێبەر و پێشوای دینی ناو بریەن، توان مەردوم یارسان گوش وە دەنگ و فەرمان ئەوان بن. وە تاێوت لە وەخت رفراندوم ئەرا دەسڵاتە مەهەلیەکان تا سەرتاسەریەکان جور نوینەرەل مەجلس ئی رێبەرەل وەل نوینەرەل رژیم لە سەر رەێ (رای) هاووڵاتیەل یارسان توافق کەن کە رەێەکان وە کام کاندیدا بێریەت. ئی کارەل وە نەوبەێ خوەێ بوتە سەوەو دوبەرەکی لە ناوخوەێ کومەڵگاێ یارسان وە هەر ئیجوەرە دوبەرەکی لە بین کومەڵگاێ یارسان وەل ئەو پێکهاتەکانترە.
رێگاچارەێ وەرگیرە لە ئالوزی و تونتێژی لە ناو مەردوم کورد ئەوسە کە گشت لاێانەکان لە سەر بنەماێ ماف مروف و هاوژیانی ئاشیانە لە ناو خەڵک روشنگری بکەن. وە گشت لاێنک رێزو هورمەت دابنەێت ئەرا یکسانی ماف ، ئازادی. ئەگەر گشت پێکهاتەکان کورد، یارسان جور شارسانیەت مێژوی خوەێان پێناسە بکەن، خەڵک کورد بونە خاوەن یەک شوناس (هویت) شارستانیەتی مەزن.