خەباتی مەدەنی چەشنێکە لە خەبات بە دژی سیستمی دیکتاتۆریی دەسەڵاتدار و زاڵ، ئەزموونەکانی ئەو شێوازەی خەبات لە هیندوستان بزاوتێکی بەربەرینی لە دژی دەسەڵاتی داگیرکەری ئەو کاتی ئینگلستان وەڕێخست کە سەرەوەری نەتەوەیی بۆ گەلی هیندوستان بە شوێنەوە بوو، ئەو شێوە خەباتە لە ئافریقای باشوور توانی بە سەر ڕاسیسمدا زاڵ بێ، لە بزووتنەوەی مافی مەدەنی ئامریکا و بزووتنەوە ئاشتیخوازەکانی دونیاش کەڵکی لێ وەردەگیراوە بەڵام ئەوەی کە ئەو خەباتە لە پێودانگی کۆماری ئیسلامیدا و بۆ گەیشتن بە ماف و داواکاریی نەتەوەی کورد چەند کاریگەری هەبێ، پرسێکی ئەمڕۆی کوردستانی خۆرهەڵاتە .
بۆ تێشک خستنە سەر ئەو بوارە لە گەڵ بەرێز “دڵشاد هەورامی” ڕۆژنامە نووس و چاڵاکی سیاسی وتووێژێکمان پێک هێناوە، لێرە سرنجی خوێنەرانی ڕۆژی کورد بۆ ئەو دیمانەیە رادەکێشین .
ڕۆژی کورد : تکایە سەرەتا و بۆ چوونە ناو باسەکە، پێناسەیەکی کورت و تۆکمە لە خەباتی مەدەنی بخەنە ڕوو؟
هەورامی: خەباتی مەدەنی لە یەک ڕستەدا یانی تێکۆشانی خەڵک‌و ڕێکخراوە نادەوڵەتیەکانی بەرەی خەڵک بۆ گەڕاندنەوەی ئەو مافانە کە دەوڵەتی ناخەڵکی‌و نادیموکراتیک لێی زەوت کردوون، ئەمە کاکڵەو بناخە و پێناسەی بنەڕەتیی خەباتی مەدەنی‌یە. گەڕانەوە بۆ مێژووی دەستەواژەکەو لانکەو سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم شێوە لە خەبات، دەمانباتەوە لای پێناسەکانی “ئەرەستو” بۆ ‘دەوڵەت شار’ـی یونانی کۆن‌و دواتر ڕێرەوێکی مێژویی وەک گشت دیاردە کۆمەڵایەتیەکانی‌تر ئەپێوێت تا دەگاتە لای “مهاتما گاندی”.
گاندی لە مێژوویەکی نەدووردا، نمونەیەکی خەباتی مەدەنی لە قاڵب‌و هەیبەتی “نافەرمانی خەڵک” بۆ لابردنی زۆرداریی دەوڵەتێکی داگیرکەر لەسەر خەڵکەکەی تاقی دەکاتەوەو بە پێداگری خۆی‌و پشتیوانی خەڵکەکەی دەیسەلمێنێت خەڵک هێزی گەورەو بێ‌ڕەکابەری گشت گۆڕەپانەکانن ئەگەر ناوەند یان ڕەمزو سەنتەرێک بتوانێ لە دەوری ئامانجێکی هاوبەش کۆیان بکاتەوە. ئەمە دواتر بە مەودایەکی نەزۆر بە شێوەیەکی تا ڕادەیەک جیاوازتر لە تێزی “ماندێلا”دا دەبێتە میحوەرو ڕێچکەو ڕێبازی خەڵکانێک کە یاسای دەوڵەتی ڕەگەزپەرەست، شکۆی ئینسانی شکاندوون.
ئەمڕۆکە خەباتی مەدەنی مێتۆدێکی جیهانی بەرهەڵستکاری غەدری دەوڵەتانە لە هاووڵاتی‌و بە دیوێکی نیانترو شارستانی‌تریشدا لە کۆمەڵگا دێموکراتیکەکاندا ڕێکارێکە بۆ ڕێفۆرم‌و باش کردن‌و زیاترو زیاتر ئینسانی کردنی یاساکان. بەواتایەکی تر خەبات‌و هەوڵدانی خەڵکی بێ‌چەک‌و جبەخانەیە بۆ گەیشتن بەو مافانە کە لێیان زەوت کراوە، خەباتێک کە هێز لە بێ‌چەکی‌و هێمنی خۆیەوە وەردەگرێت.
ڕۆژی کورد : بەو پێناسەی لە خەباتی مەدەنی وەڕووتان خست ئەو پارامیترانە چۆن لە گەڵ کۆمەڵگای کوردی موتوربە دەکرێن؟
هەورامی: کورد کۆمەڵگایەکی دڕبراو لە کۆمەڵگای جیهانی نییە بێ‌شک ڕووداوەکان‌و گۆڕانکارییەکان‌و داهێنانەکان لە هەر کۆێ لەسەر دەستی نەوعی بەشەر بکرێن کاریگەرییان لەسەر کوردیش هەبووەو دەبێت.
بە ئاوڕدانەوەیەک لە مێژووی کورد، زۆر بە سادەیی بەو ئەنجامە دەگەین کە ئاشتیخوازیی ئەم نەتەوەیەو دووری کردنی لە شەڕ زۆرجار کارەسات‌و شکستی گەورەی توش کردووە. کورد بە درێژایی ئەو ساڵانە کە مێژوەکەی تەم‌و مژی لەسەر نییە هەوڵی داوە بە بێ خوێن ڕشتن کێشەکانی (بێ‌مافیەکانی) لەگەڵ دەوڵەتە داگیرکەرەکاندا بە ئاشتی چارەسەر بکات، ئەگەر ئاشتیخوازی کۆڵەکەی سەرەکیی هەیکەلی خەباتی مەدەنی بێت ئەوە کورد بێ‌وەرگرتنی کاریگەریی دنیای دەوروبەری ئەم ڕێکارەی ئەزموون کردوە.
دوو نمونەی سەرکەوتوی نافەرمانی کۆمەڵگا لە ساڵەکانی 1357 (کۆچی جوتیارانی دارسێران لە مەریوان) و 1358 (کۆچە بە ناوبانگەکەی مەریوان) لە ڕۆژهەلاتی کوردستان، دەتوانن نموونەو بەڵگەی ئەوە بن کە کورد غەریب نییە لەگەڵ خەباتی مەدەنی‌و کورد کەی بۆی ڕەخسابێت (ناوەندێکی بەهێزی هەبووبێت) توانیویەتی بۆچوون‌و ویستی کۆمەڵگا بە سەر مەیل‌و یاسای دەوڵەتدا سەربخات. دواتریش لە ساڵەکانی نزیکتردا بە دەیان جار کورد لە ڕۆژهەلات بە مانگرتن‌و داخستنی دوکان‌وبازارو جۆرەها شێوەی‌تر نارەزایەتی بەرانبەر دەسەڵاتی داگیرکەر دەربڕیوە.
لەم نمونانەی دواتردا بە بروای من چون زیاتر حیزبە کوردیەکانی ڕۆژهەڵات، بزوێنەرو ڕێکخەری خەباتی مەدەنیانەی ناوخۆ بوون، کەمتر نمونەیەک ئەبینینەوە کە توانیبێتی گشت کۆمەڵگا یا لانیکەم زۆرینەی کۆمەڵگا لە گەل خۆی بخات. هەڵبەت کۆڕەوی ملێونی کوردەکانی باشوور لە سالی1991 لەوپەڕی کارەسات‌بار بوونی خۆیدا، یەک لەو نمونەی جوان‌و سەرکەوتوانەی ئەزموونی کوردە لەم گۆڕەپانەدا.
ڕۆژی کورد: بزووتنەوەی ئاشتیخوازانەی کورد لە خۆرهەڵاتی کوردستان هەتا چ ئاستێک ئەزموونی ئەو خەباتەی کردووە؟
هەورامی: لە وڵامی پرسیاری سەرەوە، دوو نمونەم باس کرد کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە سی سال پێش ئێستا. دوای هاتنە سەرکاری کۆماری ئیسلامی، کورد هەرکات بۆی ڕەخسابێت‌و کەنگێ نادادپەروەری گەیشتبێتە چڵەپۆپەی داری زووڵم، هەڵوێستی گرتووەو لە بە مانگرتن‌و خۆپیشاندانی هێمنانە هەوڵی ستاندنی مافەکانی داوە یان هیچ نەبێ تێکۆشاوە بۆ وەستاندنی غەدرێکی چەندقات. شەهید کرانی شوانەی سەید قادر لە مەهابادو هەڵوێستی خەڵک و چەندین نمونەی تر ئەتوانم وەک نمونە لێرەدا باس بکەم.
زۆرجار وتومە تێچووی کورد بوون لە کوردستانی ئێران زۆر لە سەرێیە. نایەکگرتویی ئەحزابی کوردی لە ڕۆژهەلات کە ئاساییە، نایەکگرتویی کۆمەڵگای کوردیشی لێکەوتوەتەوە، بەسێنی پێویستی بۆ بیرکردنەوەو ڕێکخستنی دووبارەی هێزو تواناکانی کوردی لە ڕۆژهەلات نەهێشتوەتەوە. نەبوونی ناوەند یا ئادرەسێک کە لە کۆمەڵگا ڕۆژهەڵاتییەکانی لای خۆماندا ڕەمزو کاریزمایەکی بەهێزی پێ‌ئەوترێت بێ گومان ئێستاشی لەگەڵ بێت هۆکارو دەلیلە کە هێزی خەڵک بە بێ‌هێزی‌و پرش‌وو بڵاوی لە قالبی هیواو خۆزگەدا ماوەتەوە. ئەمە جیا لەوە کە کۆماری ئیسلامی بە هەموو شێوەیەک بە گژ سەرەتایترین داواکارییەکانی خەڵکی کورددا چوەتەوە.
لە نەبونی پشت‌و پەنایەکی مادی‌و مەعنەوی بەهێزدا ئەگەر دوژمن‌و داگیرکەریش دەسەڵاتێکی خوێنڕێژی وەک کۆماری ئیسلامی بێت، تۆزێک دوور لە چاوەڕوانییە کە کورد لە ڕۆژهەلات بتوانێت خەباتێکی مەدەنی گشتیگیرو بەهێز درووست بکات. جیا لەو هۆکارە خۆماڵییانەی سەرەوە کە باسم کرد کۆمەلێک دەلیل و هۆکاری‌تریش هەن کە لە دەرەوەی ئیرادەی کوردن کە ئاوڕدانەوە لێیان بگرە لە تاقەتی ئەم باسەدا نەبێت.
ڕۆژی کورد: بەستێنەکانی ئەو خەباتە مەدەنیەی خۆرهەڵاتی کوردستان لە ڕابردوودا چی بوون، تا هەنووکە پێشڤەچوونی لە چ ئاستێکدا هەبووە؟
هەورامی: خەباتی مەدەنی لە ڕۆژهەلاتی کوردستان ئەم دە ساڵەی دوایی نەبێ کاری بۆ نەکراوەو من نەمبینیوە هیچ ڕەوت وبزاڤێکی سیاسی بەرنامەیەکی ڕاگەیێندراوی بۆ پەرەپێدان‌و گشتی‌گیر کردنی ئەم خەباتە هەبوبێت (ئەگەریش هەبووە کاری بۆ نەکراوەو زیاتر لە قالبی درووشم‌دا خۆی بینیوەتەوە).
ئەوەی وەک خەباتی مەدەنی لەم سی‌و چەند ساڵەی دوایدا لە ڕۆژهەڵات پۆلین دەکرێت، کۆمەڵە جووڵەیەکی خۆڕسکی کاتی و پەیوەندیدار بە کێشە یا پرسێکی تایبەتەوە بووگن. ئەگەر لەم ساڵانەی دوایدا کۆمەلە کارێک دەبینین کە لە ناو خەڵکدا دەنگدانەوەیان هەیە، ئەنجامی گەشەکردنی ئاستی ڕۆشنبیری‌و خوێندەواریی کۆمەڵگای کوردی لە لایەک‌و پەرەسەندنی ڕایەڵەکانی یەکتر دۆزینەوەو لە یەکتر ئاگادار بوونە لە لایەکیترە.
دووبارە دەیلێمەوە، سەنتەر، هێشتا بوونی نییەو ئامانجی هاوبەش هێشتا خۆی لە پاراستنی ژینگەو پەرەپێدان بە فەرهەنگی نەتەوەییدا قوتار نەکردووە، لەگەڵ ئەوەدا کە ئەم دوو دەرفەتە گرینگی تایبەتی خۆیان هەیە بەڵام نابێ لە بیرمان بچێت کە بۆ گەلێکی چەوساوەی داگیرکراو یەکەم ڕیزی ڕیزبەندی لە خۆ خاوەن دەرکەوتنە.
لە سەرەوە وتم، پێشکەوتنی دنیا، کاریگەری لە سەر کوردستانیش هەیە، لەو دەلاقەوە ئەگەر لە بابەتەکە وردبینەوە دەبێ بێژم لە چاو سی ساڵ پێش ئێستا، لەم بەستەرەدا باش پێشکەوتوین بەڵام لە هەمان کاتدا ئەگەر پێشەوەچونی نەتەوەکانی دیکە بکەینە بنەمای هەڵسەنگاندن، هیچ کات نە وەک کۆمەڵگاو نە وەک جوڵانەوەی کوردی، نمرەی قەبوڵی وەرناگرین، بە کوردیەکەی لە جاران باشترین.
ڕۆژی کورد: سەبارەت بەو مژارە و تێبینیەکەی پێویست کە لە پرسیارەکاندا سرنجی نەخراوەتە سەر بفەرموون.
هەورامی: ئاوڕدانەوەیەک لە مێژووی نەتەوەکان، هەڵگری یەک وانەی سادە لە هەمانکاتدا گرینگە، هیچ نەتەوەیەک بە بێ‌یەکگرتویی نەگەیشتوەتە لێوارەکانی بەختەوەری‌و ئارامی‌و پێشکەوتن. خەباتی مەدەنی، هێز لە کۆمەڵگایەکی زیندوو ڕۆشنبیرەوە وەردەگرێت، کۆمەڵگایەک کە ئاشنا بێت بە مافەکانی خۆی. ئێمەی کورد لە ڕۆژهەلات لە قۆناخی ڕەنج‌و دەرددا چەقیوین‌و ئاستەمە بتوانین بەو کەیفیەتە لە لێکترازانمانەوە بەرنامەیەکی هاوبەش بۆ لە دەوری یەکتر کۆبوونەوە بدۆزینەوە. نەوەیەکی نوێ لە لاوان لە ناوخۆ خەریکن لانیکەمی مافەکانیان زیندوو دەکەنەوە بە بێ‌پشتیوانێکی مادی‌و مەعنەوی بە تێچویەکی زۆرەوە خەریکن کارو خەبات دەکە، ئەرکێکی نیشتمانی و ئەخلاقی لێرەدا لەسەرشانی ئەحزابی کوردی ڕۆژهەلاتە کە ببن بە پشت بۆ ئەو جوڵانەوەیە.
لە کۆتایشدا با ئەوەی لێ‌زیاد بکەم کە ڕێبەری کردنی کۆمەڵگا بەشی ئەو کەس و لایەنانەیە کە بوونیان هەیە لە ناوخەڵکداو بوونیان هەستی پێ‌ئەکرێت، ئەو حیزبانە کە پێیان وایە کورد بە پیشەنگی ئەوان نەبێ ڕزگار نابێ ئەبێ جیدی‌تر، کاراترو تێکۆشەرتر لە گۆڕەپانەکەدا دەرکەون، دەنا کۆمەڵگا بە دیارمانەوە ناوەستێ هەر وەک چۆن نەوەستاوە.
ڕۆژی کورد : بەرێز کاک دڵشاد هەورامی سپاس بۆ کات و ڕاتان
هەورامی: زۆر سپاس بۆ ئێوە و سەرکەوتو بن.
