سۆران کەرباسیان
سەرچاوە فارسییەکان سەلمێنەری ئەم ڕاستییەن کە خەبات لەبۆ لەسەرکارلابردنی بنەماڵەی پەهلەوی لە دەستهەڵات، جیا لەوە کە لە زەمەنی جۆراوجۆر بە شێوەی جیاواز ئەنجام درا، لە ناوچە بە ناوچە و لە نەتەوەیەک بۆ نەتەوەیەکی دیکە بە شێوەیەکی جیاواز بەڕێوەچوو. لە ئۆکتۆبری ١٩٧٨ی زایینییەوە خەباتی پەهلەوینەویستیی لە ئێران‌دا پێی نایە نێو قۆناخێکی نوێ و زۆر مخابن لە ناوچە فارسییەکان و لە شوێنە ترکنشینەکان کردەوەی ڕادیکاڵ، دژە مرۆڤی و نائەخلاقی لە پەرەسەندن‌دا بوو، لە کاتێک‌دا لە ناوچە کوردستانی‌یەکان‌دا، کوردەکان لەسەر مێتۆدی ژیارانەی خۆیان لە بەرانبەر دەستهەڵاتەکەی پەهلەوی پێداگربوون و سەرەڕای قینێک کە لە پەهلەوی‌یان هەبوو، شارستانییەتی خۆیان لە سیاسەت بە دژی پەهلەوی پاراست.[1]
لە ورمێ‌ی باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان، شۆفیرەکانیش وەخۆکەوتن. شۆفیرەکانی کۆمپانیای سەرتاسەری ئۆتووبووسی ئێران لەگەڵ بەرپرسان و کارگێڕانی ئیدارەی ئاورکوژێنەوە مانگرتنی خۆیان ڕاگەیاند و بەبێ ئەوە کە ویستەکانیان گەڵاڵە و ئامادە کردبێت -بێ ئەوەی لەمبارەوە شتێک بڵاوکەنەوە- دەستیان لە کارکردن کێشاوە.[2]
لە قەسری شیرن پێشتر کۆمەڵێک مانگرتن ڕاگەیەندرابوو کە بریتی بوون لە: کارمەندەکانی ئیدارەی پۆست، کارمەندەکانی ئیدارەی دامپزشکی و کارمەندەکانی ئیدارەی هاوکاری گوندەکان. ئەو کارمەندانە لە مانگرتنی خۆیان بەردەوامبوون و لە دوایین حەوتووی ئۆکتۆبری ١٩٧٨ی زایینیی، کارمەندەکانی ئەم کۆمپانیانەی ژێرەوەش بە یەکەوە هەڵوێستی هاوبەشی خۆیان لە ١٥ خاڵ‌دا گەڵاڵە کرد و بە ڕیزی مانگرتوان لە حکومەتی پەهلەوی زیادبوون:
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی سەرپێڵی زەهاو
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی کەیوان
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی شاهین
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی سۆمار
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی رەزا پەهلەوی
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی داڵاهۆ
. کارگێڕان و کارمەندەکانی کۆمپانیای کشت و کاڵی دێهلۆڕان[3]
لە کرماشان‌یش سەبارەت بە ناڕەزایەتیی خەڵکی هەرسین ڕاپۆڕتێک ڕەوانەی تاران کرابوو کە ڕێپێوانی هەرسین‌ییەکانی بەسەرکردبۆوە. ڕاپۆڕت باس لەوە دەکات کە خەڵکی هەرسین هەڵبژاردنی «غۆڵامحوسێن ڕەزایی» وەک شارەداری شارەکەیان قبووڵ نەبوو و هەربۆیە لە شەقامەکانی ئەو شارەدا ڕێپێوانیان ئەنجامدابوو. خەڵک دەریانبڕیبوو کە رەزایی باش دەناسن و دەزانن کە شایەنی ئەو پۆستە نییە. ئەمە لە کاتێک‌دا بوو کە ئەندامانی ئەنجومەنی شار لەو شارە، شارەداری پێشووشیان لەسەرکار لابردبوو و پەهلەوی لەو شارۆچکەیەدا ئاڵتێڕناتیڤێکی بۆ شارەداربوون نەبوو کە پەسەندی جەماوەری کورد بێت.[4]
ئەوەی کە لەو زەمەندا سەرنجڕاکێشبوو، دەوڵەتی شەریف‌ئیمامی و خودی پەهلەوی ئەو تۆلێرانسەیان لە خۆیان نیشان دا کە حیزبی نوێ بە ناوی سەیر و سەمەرە (بۆ وێنە وەک حیزبی «ئێرشاد مێللی») دابمەزرێن و ئازادی چالاکی سیاسی‌یان هەبێت، کەچی کوردەکان هەتا دوا چرکەی دەستهەڵاتداری پەهلەوی لەو مافەش بێبەربوون.[5]
یەک لەو کێشە جددیانەی کە لە کۆمەڵگای فارسیکراوی ئێران‌دا هەبووە و هیچکات وەک پرس لە لایەن حکومەتی ناوەندییەوە سەیری نەکراوە، جگە لە ڕەیسیزمی سیستەماتیک و دەوڵەتی، پرسی ڕەیسیزمی شەخسی‌یە. مخابن ئەمجۆرە لە ڕەیسیزم، بەردەوام لە کۆمەڵگادا وێنەی قێزەون و ناشرینی دەردەکەوێت و بە پاساوی ئەوە کە لە چەشنی شەخسی‌یە، وەک پرس سەیر ناکرێت و وەپشتگوێی دەخەن. کۆمەڵێک پزیشکی بیانی کە نەیانتوانیبوو زمانی فارسی فێربن، بێحوڕمەتی‌یان پێ کرابوو و هەربۆیە ئەوانیش لە دژی حکومەتەکەی پەهلەوی هەڵوێستیان گرتبوو و مانگرتنی خۆیان ڕاگەیاند. ئەو پزیشکانە دەستیان لە کارکردن کێشاوە و لایان وابوو کە بێحوڕمەتی بە کەرامەتی خۆیان و نەتەوەکەیان کراوە و هەربۆیە وێڕای ڕاگەیاندنی مانگرتنی خۆیان، حکومەتی پەهلەوی‌یان بردبوو ژێر پرسیار و داوای ڕونکردنەوەیان کردبوو. ژمارەی پزیشکە مانگرتووە بیانی‌یەکان ٢٨ کەس بوو.[6] لەو کاتەدا پەهلەوی بە ڕادەیەک کەوتبوو ژێر زەختەوە کە تەنانەت مۆعتادە فارسەکانیش لێی ڕازی نەبوون و هەربۆیە بیست هەزار مۆعتادی فارس وەزاڵەهاتنی خۆیان لە بەرپرسانی پەهلەوی بە ڕۆژنامە کێشا.[7]
لە ئیلام‌ی کانگای ژیاریی، شایی و چەپڵەڕێزان بوو. ئیلامی‌یەکان لەبەر ئەوە کە مامۆستای ئایینی و نیشتمانپەروەری کورد -حاجی شێخ موحەممەدی مروارید- لە لایەن چەکدارانی ئێرانی‌یەوە دەستبەسەرکرابوو، چەند جاران ناڕەزایەتیی خۆیان بە شێوەیەکی شارستانی‌یانە دەربڕیی و دوانێوەڕۆی دوایین پێنجشەممۆی یەکەم مانگی پاییزی ١٩٧٨ی زایینیی ئەو مامۆستایە ئازادکرا. مامۆستا مروارید نزیکەی دوو مانگ پێشتر لەسەر یەک لە ڕێپێوانەکانی دژی پەهلەوی دەستبەسەرکرا و بە تۆمەتی هاندانی خەڵک دژی دەستهەڵاتی ئێران تاوانبار ناسرا. جەماوەری ژیری ئیلام بۆ دەربڕینی شادی و کەیفخۆشی خۆیان لەبۆ ئازادبوونی ئەو کەسایەتییە، دەیان مانگا و مەڕیان کردە قوربانی و پاش ئەوە گوێیان لە قسەکانی حاجی شێخ موحەممەد گرت، بە شێوەیەکی زۆر هێمنانە کۆتاییان بە کۆبوونەوەی خۆیان هێنا و بڵاوەیانکرد.[8]
لە پاش هەموو پاشەکشەکان و نەرمبوونەوەیەک کە پەهلەوی لە خۆی نیشان دا و لەبەر ئەوە کە شەپۆلی ناڕەزایەتییەکان و دەربڕینی هەستی پەهلەوینەویستیی لە پەرەسەندن‌دا بوو، پەهلەوی سەرلەنوێ بە دانی کۆمەڵێک بەڵێنی دیکە هاتەوە لای جەماوەر بۆئەوەی بەڵکوو بتوانێت کۆنترۆڵی دۆخی نالەباری دەستهەڵاتەکەی بکات. کورتەیەک لەو بەڵێنییە نوێیانەی شا بریتی بوون لە:
. خەڵک حەزی خۆی لە هەڵبژاردن بەکار بهێنێت و بۆچوونە جیاوازەکان بەرانبەری یەکتر ببنەوە [واتە ٥٧ ساڵ ئازادی سیاسیی لەژێر سێبەری پەهلەوی‌یەکان نەبوو]
. هەزار زیندانی سیاسیی دیکە ئازاد دەکرێن [بەڕاستی ڕێژەی زیندانییەکان چەند بوو کە هەر جارە ئەو هەمووە ئازاد دەکرا؟!]
. بەڵێنی بۆ پێکهێنانی دادگایی بۆ گەندەڵان (دادگای نەتەوەیی و شۆڕشگێڕانە)
. لێپرسینەوە لە کاروباری حکومەت مافی خەڵکە [واتە پەهلەوی خۆی قبووڵی کردبوو کە ٥٧ ساڵ ئەو مافە لە خەڵک زەوت کرابوو]
. ئەو خوێندکارانەی زانکۆ کە دەستبەسەرکراون، پاش ئازادبوونیان دەتوانن درێژە بە خوێندنەکەیان بدەن [واتە ٥٧ ساڵ، پەهلەوی‌یەکان ئەو مافەیان بە خوێندکاران نەدابوو][9]
لە باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان، لە شاری سەڵماس، مامۆستاکان و کارگێڕانی دەبیسرستانەکانو مەدرەسەکان لە دەبیرستانی «رەزا شای کەبیر» کۆبوونەوە و وێڕای دەربڕینی پاڵپشتی خۆیان لە ڕاگەیاندنی ویستەکانی کۆمەڵەی مامۆستایان، ویستەکانی خۆیان لە ٢٥ خاڵ‌دا خوێندەوە. بەم بۆنەوە ڕێپێوانێکی هێمن‌یان بەڕێوەبرد و بە داخستنی مەدرەسەکان، مانگرتنی خۆیان ڕاگەیاند.[10] بە پێی ڕاپۆڕتێکیش کە لە ورمێ ڕا بە تاران گەییشتبوو، کارمەندەکانی زانکۆی ئازادی نەغەدە لە حەوتەمین ڕۆژی مانگرتنی خۆیان‌دا بوو. ئەوان کە ویستەکانی خۆیان لە حەوت خاڵان‌دا گەڵالەکردبوو، ڕایانگەیاندبوو کە هەتا دانە بە دانەی ویستەکانیان بەجێنەگەیەندرێن، ئامادە نابن بۆ سەر کارەکانیان بگەڕێنەوە.[11]
لە کرماشان‌یش کۆلێجی زانست و پزشکی زانکۆی ڕازی هەروا داخرابوو و خوێندکاران ئامادەنەبوون بچنەوە سەر کلاسەکانیان.[12]
سەرچاوە و ژێدەری ئەم بابەتە لە کۆتایی ئەم زنجیرە نووسینەدا بلاو دەکرێنەوە.
