بەشی دووەم
تێبینی: ئەو بابەتە، توێژینەوەی زانستیی خاتوو سابات حەمید مەجید، دەرچووی بەشی موزیكی كۆلێژی هونەرە جوانەكانی زانكۆی سەلاحەدین/ هەولێر (٢٠١٢-٢٠١١) یە کە لە چەند بەشدا لە لایەن ناوەندی ڕۆژی کورد ـەوە بڵاو دەبێتەوە. ئەوەی ئێستا لەبەر دەستتانە بەشی دووهەم ـە.
حەیران
- جوگرافیای حەیران
- جۆرەكانی حەیران لە رووی پێكهاتە و ناوەڕۆكەوە
حەیران
لە نێو روخسارە جۆراوجۆرەكانی گۆرانیی كوردیدا حەیران پانتاییەكی تایبەتی گرتۆتەوە و لە باشوور و رۆژهەڵاتی كوردستاندا دەگوترێتەوە. حەیران یەكێكە لە روخسارە دەوڵەمەندەكانی گۆرانیی كوردی. حەیران شێوە گوتنێكی كوردییە لەسەر مەفامی بەیاتە كە دوو چین یان شێواز یان جۆری گوتنی هەیە. مەقامی بەیات لە سەر نۆتەی سۆڵ وەرگیراوە… لە نۆتەی (لاكار)وە دەست بە گوتنی حەیرانەكە دەكاتن، دەچێتە نۆتەی چوارەم (دۆ) و هەندێ جار بۆ چەند چركەیەك دەگاتە نۆتەی پێنجەم (رێ) و دواجار لە سەر نۆتەی یەكەمی ئەو مەقامە (سۆڵ) دەسەكنێت. بەڵام بەر لە هەموو شتێك پێویستە بە كورتی ئاوڕێك لە پێناسە و جۆگرافیا و شێوازی حەیران بدەینەوە.
هۆمەر دزەیی دەڵێ: “لە زمانی كوردیدا وشەی حەیران چوار مانای هەیە، هەر چوار واتاكەش دەگەڕێتەوە سەرچاوە و خزمایەتییەكی نزیكیان لە نێواندا هەیە.
- A. حەیران بە واتای قوربان بوون، بەفیدابوون دەگەیێنێت و زۆر كەرەت دەگوترێ هەی بە حەیرانت بم! واتا هەی بە قوربانت بم، هەی بە فیدات بم.
- B. حەیران واتای سەرسووڕمان و سەرسامبوون دەگەیێنێت.
- C. حەیران لە ناوچەی هەولێر و كۆیە و موكریاندا بە مانای یار دێ. كوڕ بە یارەكەی دەڵێ: كچەتیمە حیران، حەیرانیش بەو دەڵێ: كوڕەتیمە حەیران.
- D. حەیران ئەو ئاواز و بەندە خۆشەیە …. حەیران بۆ ناوی كیژ بەكار دێ. (دزەیی، 2006: ل20)
جوگرافیای حەیران
دەربارەی ئەوەی كە ئاخۆ حەیران تایبەت بە كام ناوچەی كوردستان (رۆژهەڵات و باشوور)ە و لە كامیانەوە سەرچاوەی گرتووە و پەڕیوەتە ئەوی دیكەیان، هەتا ئێستاش را و بۆچوونی جیاواز هەیە. هەندێك دەڵێن حەیران لە موكریان سەری هەڵداوە و بەرەو هەولێر هاتووە. هەندێك بە پێچەوانەوە دەڵێن لە دەشتی هەولێرەوە دەچێت بەرەو موكریان و زۆرجار سنوورەكە دەبڕێ و دەچێتە لای ماردین و دیاربەكر و لەوێ پێی دەڵێن حەیرانۆك.
غەفوور مەخمووری لە بەرگی یەكەمی كتێبی هەگبەی مەخمووریدا دەڵێ: هەر وەك روون و ئاشكرایە مەڵبەندی حەیران دەشتی هەولێر و قەراج و كەندیناوەیە. بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە زۆربەی حەیرانبێژەكان خەڵكی ئەم ناوچەیەن و ناوی ئەم شوێن و ناوچانەی نێو حەیرانەكان هەمووی هی ئەم دەشتە پان و بەرینەیە و كەم حەیرانبێژ هەیە ناوی قەراج و كەندیناوە و هەولێر نەهێنێ، بێجگە لەمە كاتێك حەیرانبێژ دەست بە گوتنی حەیرانەكەی دەكات لە قەراج و مەخموور هەردەستێ بۆ هەر كوێیەك بڕوا هەر دەگەڕێتەوە ئەو ناوچەیە. (مەخمووری، 2010: ل19)
خالید جووتیار لەو بارەیەوە بۆچوونێكی جیاوازی هەیە و دەڵێ: ئەگەرچی حەیران لە دەشتی هەولێردا باو بووە، بەڵام یەكەم جار لەوێوە سەری هەڵنەداوە، چونكە كورد میللەتێكی شاخ نشین بووە، ژیاری ئێمە لە ئەشكەوت و گەلیانەوە پەخش بۆتە پێدەشت و دەشتاییەكان. هەموو بەڵگە مێژووییەكانیش ئەوە دەسەلمێنن كە رووی كۆچ و كۆچباری خێڵ و عەشیرەتەكانمان لە بەرزایی ئەو كێوانەوە بەرەو دەشتاییەكان هاتووە. (جوتیار، 1990: ل43)
مامۆستا حەمەی حەمەباقییش لە كتێبی مێژووی موسیقای كوردیدا دەڵێ: من پێم وایە ناوچە زۆزان و سەختەكان پلەی دەنگ و ریتمی مۆسیقا و گۆرانییان توند و گورجە و تا بەرەو ئاران و پێدەشت و هەردە و هەڵەتی باشووریش شۆڕتر ببینەوە، ریتمی مۆسیقا و گۆرانییەكان هێمنتر و خاوتر و ئارامتر دەبنەوە وەك ئەوەی ئەگەر لە جۆرافیای لاوك و لاوژە و حەیران و سیاوچەمانەدا كە لە هەرێمە كوێستان و سەختەكان دان، ریتمی مۆسیقایان گورج و حەماسی بێت، ئەوا لە پێدەشتەكانی گەرمیانی دەوروبەری كەركووك و سلێمانی و كراماشاندا، مەقامی خەمین و لەسەرخۆی وەك ئای ئای و قەتار و خاوكەر و هۆرە ئەبیستین. (باقی، 2009: ل21)
جۆرەكانی حەیران لە رووی پێكهاتە و ناوەڕۆكەوە
حەیرانیش خۆی بەپێی پێكهاتەكەی، بەسەر چەند بەشێكا دابەش دەبێت.
1ـ حەیرانی مەجلیسی و كۆشك و دیوەخان: حەیرانی مەجلیسی لە دیوەخان و كۆڕ و مەجلیسدا گوتراوە. بە پەیژە و چینێكی نزمدا گوتراوە و دەنگی حەیرانبێژەكە لە مەجلیس و كۆڕەكە نەچووەتە دەرەوە و هەر ئەوانەی لەوێدا دانیشتوون گوێیان لێی بووە.
2ـ حەیرانی چیایی، هەوایی: ئەو حەیرانە لە ئامێزی سرووشتدا گوتراوە. حەیرانبێژ بەكەیفی دڵی خۆی تێی چریكاندووە و دەنگی لێ هەڵێناوە. دوكتۆر شوكریە رەسووڵ لە كتێبی ئەدەبی فۆلكلۆریی كوردیدا دەڵێ: حەیرانی سەرچیایی ـ سەرهەڵدان، هەوایی سواری لە چینی دووەمی حەیراندا (سەرچیایی) زۆرتر لە دەرەوە … لە ناو سرووشتدا گوتراوە… حەیرانبێژ لە نۆتەی پێنجەمی مەقامی (بەیاتی سۆل) واتە (رێ) دەست بە گوتنی ئەو چینە دەكات و دەچێتە سەر نۆتەی شەشەمی (می بیمۆڵ) و دێتەوە بۆ نۆتەی پێنجەم (رێ) . ئەم كارە چەندین جار دووبارە دەبێتەوە و دواجار دەگاتە نۆتەی حەفتەمی مەقامی بەیات (فا) بەر لەوەی جارێكی دی پێ بە پێ دابەزێت و لەسەر نۆتەی یەكەمی مەقامی بەیات واتە (سۆڵ) بسەكنێت. (رەسول، 2008: ل112)
