رۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلكلۆرییەكاندا
بەیتی “سوارۆ” وەك نموومە
(بەشی سێیەم)
جوگرافیای لە دایكبوونی بەیت
بەشێك لە گۆرانییە كوردییەكان، تایبەتیی هەندێ ناوچەی دیارن. بۆ وێنە سیاچەمانە و هۆرە، لە ناوچەكانی هەورامان و بەشی كەلهوڕی كوردستان واتە مەنتیقەی كوردستاندا هەن و لەوێ لە دایك بوون و هەر لەوێش دەگوترێنەوە. سەبارەت بە حەیران و بەیتیش رای جۆراوجۆر هەیە. بۆ وێنە هەندێ كەس پێیان وایە حەیران تایبەتی دەشتی هەولێرە و بەیت لە موكریان لەدایك بووە و گەشەی كردووە و هەڵی داوە و پێ گەیوە. هۆمەر دزەیی لە كتێبی هەوڵێك بۆ تێگەیشتنی حەیران دا دەڵێت:… جەمیلی عەلیاغای دزەیی كە یەكێك لە وەستا لێهاتووەكانی حەیران بووە، لە چاوپێكەوتنێكدا پێی گوتم، وڵاتی رەسەنی حەیران دزەییاتی و گەرردیاتییە. ئیتر لەوێوە پەڕیوەتەوە بۆ ناوچە شاخاویەكانی ستانی سۆران و ستانی موكریانیش كە ئەوێ زیاتر مەڵبەند و سەرچاوەی بەیتی كوردین نەك حەیران. ( دزەیی، 2006: ل 69)
پ.د. شوكریە رەسووڵ لە كتێبی ئەدەبی فۆلكلۆری كوردیدا ئاوا باسی بەیت و جوگرافیای سەرهەڵدانەكەی دەكات: بەیت پەخشانێكی شیعرئامێزە و ریتمی تایبەتی خۆی هەیە، بۆ وەسف یا بۆ بابەتێكی دڵداری و مێژوویی ئەوترێ لە ناوچەكانی موكریان، هەولێر، كۆیە، رەواندوز، حەریر، لە ناو كوردەكانی رۆژهەڵات بەیتی پێ دەگوترێ. (رەسووڵ، 2008: ل108)
ئەو دابەشكردنە ناوچەییە زیاتر بە پێی روانینی ئەمڕۆیی مرۆڤی كوردە لە جوگرافیا و ناوچەكانی كوردستان، بەبێ ئاوڕدانەوە لە رووداوە مێژووییەكان و رابردووی ئەو نەتەوەیە، كە سەردەمانێك شتێك بەناوی سنوور، وەك ئەوەی ئەمڕۆ هەیە، لەنێوان بەشەكانیدا نەبووە و ئەوان بەبێ هیچ لەمپەرێكی سیاسی توانیویانە گەرمێن و كوێستانێ بكەن. ئەوەتا دوكتۆر رهەبەری مەحموود زادە رایەكی جیاواز لەوەی هەیە و دەڵێ: ئەو كەسانەی ئەم پرسیارەیان ئاوەها گەڵاڵە كردووە، پێش‌گریمانەیان ئەوە بووە لە سەردەمی پێشووش‌دا دەشتی هەولێر و موكریان لە دوو جوغڕافیای سیاسیی جودا دا بوونە. با زۆر دوور نەڕۆین هەر دەوری سەدەیەك لەمەوبەر ئەو خێڵە كوردە كۆچەرانەی زستانان لە دەشتی هەولێر ژیاون، لە وەرزی خێڵ بەرەوژوور دا بەرە بەرە لە ڕێگای قەندیلی مامەكۆییان و سپی‌ڕێزی خەیلانییان و رەندۆڵی زەرزایان بۆ لای ناوچەكانی ناوەندی‌تری ڕۆژهەڵاتی كوردستان هەڵكشاون.(خەلیفە، 2011: ل19)
بەو پێیە، ئەگەر ئەمڕۆ، ناوچە جۆراوجۆرەكانی كوردستان هەر كامە و لە رووی كۆمەڵێك دابونەریتەوە لێك جیاوازن، ئەوە هۆكاری ئەو سنوورە دەستكردانەیە، ئەگینا لانیكەم لە داهێنان و بنەما كولتوورییەكاندا دەگەڕێنەوە سەر یەك بنەما و بنچینە و هەمووان لە دروستكردنی ئەو شتەدا كە ناوی لێ دەنرێ فۆلكلۆر و كەلەپووری كوردەواری، دەستیان هەبووە. چونكە سەردەمانی پێش دابەشبوونی كوردستان، خەڵكی ئەو ناوچە لێك دابڕاوانەی ئێستا، بەبێ كۆسپ و لەمپەر هاموشۆی یەكتریان كردووە.
