رۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلكلۆرییەكاندا
بەیتی “سوارۆ” وەك نموومە
(بەشی چوارەم)
پێكچوونی نێوان بەیت و قەسیدە
لە سەرەتای ئەم باسەدا پێناسەی “بەیت”ـمان خستە روو. ئێستا لە بەراوردكردنی نێوان بەیت و قەسیدەدا پێویستە سەرەتا مانا و پێناسەی قەسیدەش بخەینە روو. قەسیدە یەكێكە لە فۆرمەكانی شیعری كلاسیك كە لە پێشدا لە نێو عەرەبەكاندا باو بووە و دوای ئەوەی خەڵكی ئێران دێنە سەر رێبازی ئیسلام، شاعیرە فارسەكانیش بە لاساییكردنەوەی عەرەبان لەو جۆرە شیعرە دەهۆننەوە و شاعیرانی كوردیش هەروەتر. خۆی قەسیدە واتە شیعری مەبەستدار. شیعرێك كە تایبەت بۆ مەبەستێك نووسرابێت. دوكتۆر سیرووسی شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەبدا دەڵێ: قەسیدە یەكەم جۆرێكی شیعرە كە لە ئەدەبیاتی فارسیی دوای هاتنی ئیسلامدا بە لاساییكردنەوە لە شیعری عەرەب هاتووەتە دی. (شەمیسا، 1999: ل267)
قەسیدە لە 15 هەتا پەنجا، یان شەست و جار هەیە تا حەفتا بەیتیش دەرێژ دەبێتەوە. خۆی قەسیدە لە راستیدا شیعرێكە بۆ پەسنبێژی و پێداهەڵگوتن (مدح). قەسیدە فارسییەكان پەسنی دەسەڵاتدار و ئەمیرەكانی سەردەمی ژیانی شاعیران و شاعیر لە پێناوی ئەو قەسیدانەدا شاباشی وەرگرتووە. قەسیدە لە چەند بەشێك پێك دێ. بەشی یەكەمی قەسیدە پێداهەڵگوتنە بە هەڕەتی لاوێتی و تایبەتمەندییەكانی ئەو قۆناغەی تەمەن و بە عەرەبی پێی دەڵێن:”تەشبیب”. بەو پێیە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەو قۆناغە، ژیانی دڵداری و خۆشەویستییە. بۆیە ئەم بەشەی قەسیدە هەر باسی عەشق و دڵدارییە. لە بەشی دووەمیدا كە پێی دەگوترێ “تەخەلوس” شاعیر ئەو باسە دڵدارییە بە بەیتە شیعرێك وا لێ دەكات بەبێ ئەوەی هەست بە دابڕان و پچڕانێك بكرێت بای دەداتەوە سەر پەسن و پێداهەڵگوتن بە میر یان پادشادا. بەشی سێهەمی هەمووی پێداهەڵگوتنە و بەشی كۆتایی یان چوارەمیشی هەر دووعاكردن و هیوای تەمەندرێژییە بۆ ئەو كەسەی پێیدا هەڵدەڵێ.
بەیتە كوردییەكان لەو رووەوە زۆر لە قەسیدە نزیكن. بەیت بێژ لە پێشدا كوڵ و كۆی دەروونی خۆی هەڵدەڕێژێت و بەخۆی هەڵدەڵێت و دوای ئەوە دێتە سەر باسە سەرەكییەكەی، كە پێداهەڵگوتنە بە قارەمانی بەیتەكە و لە هەندێ شوێندا بەیتبێژ یان گێڕەرەوە یان قارەمانی بەیتەكە لەناخی خۆیدا و لەگەڵ خۆی دەدوێ. دوكتۆر رەهبەری مەحموود زادە لە وتارێكیدا بەناوی (بەیتی كوردی لە خوێندنەوەیەكی بەراوردكارانە لەگەڵ ئەدەبی كلاسیك‌دا) لەو بارەیەوە دەڵێ: بەیتی كوردی مەدحی دەستەڵاتداران ناكا. وێك‌چوونی بەیت و قەسیدە، نەك لەم لایەنە ناوەرۆكییەدا بەڵكوو لە لایەنێكی فۆرمی و پێكهاتەیی‌دا زەق دەبێتەوە. بەیتە درێژەكان لە سەرەتاوە هەتا كۆتایی چەندین بەشی جۆراوجۆر لە خۆ دەگرن كە مەنتیقی فۆرمیی و ناوەرۆكیی ئەم بەشە جۆراوجۆرانە تاڕادەیەك پێكەوە جوداوازییان هەیە. بەیت لە هەندێك بەشی‌دا بە وەسفی ناسك و ئەویندارانە شێوازێكی لیریك و غینایی بەخۆیەوە دەگرێ. لەم بەشانەدا زۆرتر وەسف و نزایەكی ئەویندارانە و پاڕانەوەیەكی دڵسووتاوانە لە قاڵبی مۆنۆلۆگ دا بەدی دەكرێن.(مەحمودزادە )
لە باری ناوەرۆكیشەوە وێكچووییەكی زۆر لە نێوان بەیت و قەسیدەی فارسیدا هەیە. دوكتۆر سیرووسی شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەبدا دەنووسێت: قەسیدە، فۆرم و قاڵبی واتا و ناوەرۆكی پاڵەوانێتی و حەماسییە و باسی پاڵەوانێك دەكات كە دەچێتە سەفەری پڕ مەترسی و هات و نەهات و بە تەنیا لەشكرێكی گەورە قەڵتوبڕ دەكات. شەڕەكانی ئەو پاڵەوانە لایەنی نەتەوەیی یان ئایینیان هەیە و پەلامار دەباتە سەر كافران یان دوژمنانی وڵاتەكەی.(شەمیسا، 1999: ل270)
دەبینین پاڵەوانی بەیتە كوردییەكانیش دەچنە ئەو جۆرە سەفەرانە. لاسەشۆڕ دەچێتە سەفەری مامەڕەش و لە سەر داوای “یای خەزاڵ” بە تووكی سمێڵی مامە رەش هەشتا چەپكە گوڵ چەپكە دەكات و بۆ یای خەزاڵی دەنێرێتەوە. شۆڕ مەحموود دەچێتە سەفەری بەڵخ و بوخارایە. ئەحمەدخانی میرسۆفی، باوكی لاسەشۆڕی باڵەكیان لە رێگای ماڵە خەزوورانیدا هەژدیهایەك لەتوپەت دەكات و چل چەتە و رێگر دەكوژێت و دواتریش لە دارستانەكەدا شێرێك دەكوژێت و كەوڵی دەكات. لە بەیتی سوارۆشدا سوارۆ دەچێتە سەفەری كاولە لەحسایە و نازدار حەیرانەكەی پێی دەڵێ: یاخوا خەبەری مەرگی تۆم بۆ بێ، بەڵام نەبیستمەوە كە تۆ سەری كەحێلەكەی خۆتت لە بەر هەزار و پێنسەد سواران وەرگێڕاوە و بە تێشكاوی و بەزیو گەڕاویتەوە و منت لە نێو ناسك و نازداراندا شەرمەزار كردبێ.
بەو پێیە بەیت و قەسیدە لە هەر دوو بواری فۆرم و ناوەرۆكدا وێكچووییان پێكەوە هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا جیاوازییەكانیشیان زۆر لەوە زیاترن كە لێرەدا بە كورتی ئاماژە بە چەند خاڵێكی جیاوازییەكانیان دەكەین.
