رۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلكلۆرییەكاندا
بەیتی “سوارۆ” وەك نموومە
(بەشی نۆییەم)
لایەنی تراژێدی
د.سیرووسی شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەبدا ئاوا پێناسەی تراژێدی دەكات: تراژێدی نواندن و پێشاندانی كردەوەگەلێكی گرنگ و جیددییە كە لە سەر یەك بە زیان و زەرەری پاڵەوانی سەرەكی تەواو دەبێت و هەوێنی چیرۆكەكە، بە مەرگەساتی پاڵەوانەكە كۆتایی دێ. (شەمیسا، 1999: ل133)
هەر ئەو دەڵێ: لە رۆژئاوا، هەتا كۆتاییەكانی سەدەی حەڤدەهەمیش زۆربەی مەرگەسات یان تراژێدیاكان بە شیعر دەنووسرانەوە و ئەو پاڵەوانەی تووشی چارەڕەشی و مەرگەساتەكەش دەبوو لە چینی سەرووی كۆمەڵگا بوو. (شەمیسا، 1999: ل136)
بە پێی ئەو پێناسانە، پاڵەوانەكەی بەیتی سوارۆ، كە دواجار تووشی مەرگە سات دەبێت و بەسەرهاتەكەی لە زمانی گێڕەرەوەی بەیتەكەوە بە ئێمە گەیشتووە، چارەنووسێكی تراژێدی و خەفەتبارانەی هەبووە. سەیر ئەوەیە بەر لەوەی سوارۆ بگاتە شەڕگە و هەر لە سەرەتای وەڕێكەوتنەكەیدا، گراوییەكەی لەگەڵ ئەوەدا كە بۆی دەپاڕێتەوە “بەدوور بێ لە تیری ئەجەلێ”، دووعاشی لێ دەكات و دەڵێ:
ئەوە كیژ دەرێ سوار ئەگە دەچیە وان سەفەرێ
ئەوەت وەسیەت بێ لە سەر دەستی من
پەڕەوە لە چۆمی عوودێ لە دەریای عومانێ
ئەسپێكەخۆت باژوێ لە كەناری دەسواران
بریا سوار ئەمن خەبەری تۆم بۆ هاتبا كوژرابای
ئەوە درابایە بەر وەدای شیر و خەنجەر و قەناران
نەوەك ئەتۆ هەڵاتبای و سەرێ كەحێلێ خۆت وەرگێڕابا
لە بەر هەزار و پێنج سەد سواران چونكە ئەمنت
خەجاڵەت دەكرد لە كن شەدە شل و شلومل و چاوبەكل و ناسك و نازداران
شەرت بێ هەتا سەری مانگێ مانگ نوێ دەبێتەوە
ئەمن نەدەمێ یا لێت قەردێ دەكەم ماچ دمی دە زەرد هەناران
وەك بڵێی، سوارۆ لە شەڕێ سەرناكەوێ و دووعای گراوییەكەی قەبووڵ دەبێت و ئەو سەرەی بردوویەتی نایەێنێتەوە. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا، لایەنی خەمباری و شینگێڕی و لاواندنەوەی بەیتەكە خەستترین لایەنێتی.
وەك باس كرا، بەیتەكان سەربردە و لە راستیدا گێڕانەوەی بەشێك لە بەشمەینەتییەكانی ژیانی رابردووی گەلەكەمانن. ئەوانەی تۆزێك شارەزاییان لە رابردووی نەتەوەی كورد هەبێ، باش دەزانێ ئەوا گەلە و نیشتیمانەكەی بەردەوام لەبەردەم شاڵاو و پەلاماری داگیركەراندا بوون و ئەگەر بۆ زۆر دووریش نەگەڕێینەوە، لانیكەم هەر لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییە سوننە مەزەبەكان و سەفەوییە شیعە مەزەبەكاندا گەلێك كارەساتی دڵتەزێن بەسەر كورد هاتوون. بە تایبەتی كاتێ ئەو دوو دەسەڵاتە نەیارە پەلاماری یەكتریان دەدا، هەموو جارێ شەڕگە و شوێنی تێكهەڵچوونەكانیان هەر كوردستان بووە. جگە لەوەش ئاوڕدانەوەیەك لە كارەساتە دڵتەزێنەكەی قەڵای دمدم و وێرانكردن و كوشتارە بەكۆمەڵەكەی باشووری گۆلی وەرمێ لەسەردەمی شا عەباسی سەفەویدا و دوورخستنەوە (نەفیكردنی)ی بەردەوامی هۆز و عەشیرەتە كوردەكان لە زێد و نیشتیمانەكەیانەوە بۆ دوورە وڵاتان، هەموو بەڵگەن لەسەر ژیانی كارەساتبار و پڕ لەخەمی ئەو گەلە كە هێشتاش شوێنەوارەكانیان بەسەرمانەوە ماونەتەوە و ئێستاش بوونی هەمەوەندەكان لە لیبیا و بوونی زیاتر لە یەك ملیۆن كورد لە پارێزگای خۆراسان لە رۆژهەڵاتی ئێران كە لە كتێبی “كۆچی مێژوویی كوردەكان بۆ خۆراسان”ی (كەلیموڵڵای تەوحیدی)ـدا بەتێر و تەسەلی هاتووە، هەمووی بەڵگەی حاشاهەڵنەگرن. ئیتر باسی كوردقڕانەكانی سەردەمی ئەتاتۆرك لە توركیا و رۆژهەڵاتی كوردستانی دەیەی هەشتاكان و كارەساتەكەی هەڵەبجە و ئەنفالی باشووری كوردستان هەر ناكەم.
ئەحمەد بەحری لە كتێبی گەنجی سەربەمۆردا لەوبارەیەوە دەڵێ: سەرجەم دەتوانین بڵێین ژیانی رابردووی كوردەواری وەك تراژێدی دەچێ. هەر بۆیە زۆربەی بەیتەكان تراژیكن. گوێ بۆ هەر بەیتێك هەڵدەخەین، بارستایی ژیانێكی پڕ دەرد و مەینەت بە تەواوی هێزەوە هەست پێ دەكەین و كۆنەبرینمان وەسۆ دێنەوە. (بەحری، 2000: ل5)
ئەوەی بەحری باسی دەكات، ئەو بەشە لە كارەساتە دڵتەزێنەكانی رابردوون كە بوونەتە هەوێنی بەیتەكان. هەر وەك چۆن كارەساتە دڵتەزێنەكانی مێژووی هاوچەرخی كوردستان بوونەتە هەوێنی سەدان شیعر و چیرۆك و گۆرانی و سروود.
توێژینەوە (سابات)
