نووسەر: شەریف فەلاح
پێشەکی:
هەموان دەزانین و ئەوە راستییەکی مێژوویی و حاشاهەڵنەگرە کە دەڤەری هەورامان بە هەر سێ ناوچەی جوغرافیایی “هەورامانی تەخت، لهۆن (بە هەورامانی کوردستانی باشووریشەوە) و ژاوەرۆ” و ئەوانەش کە بە زۆرەملێ بۆ ناوچەکانی دیکەی ئێران و دەرەوەی دەڤەری هەورامان کۆچێنراون، لەڕووی شێوەزار، شارستانیەت و فەرهەنگ و کەلەپوورەوە، یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی نەتەوەی کوردە و ئەمە راستییە و پێویست بە سەلماندن و بەڵگەی مێژوویی و بەرگری ناکات.
لێرەد پێویست بە خستنە بەرباسی تایبەتمەندییە سروشتی، کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی و ژیارییەکانی هەورامان نییە، چونکە بەپێی پێویست نوخبە و ئیلیتی کورد و جەماوەی ئاساییش لەم پرسە ئاگا و شارەزان.
ئەوەی گرنگە و پێویستە بە جیدی ئاوڕی لێ بدرێتەوە، لەقاودانی پیلان و بەرنامەی لەپێشدا داڕێژراوی دوژمنکارانەی وەزارەتی ئیتلاعاتی کۆماری ئیسلامیی ئێران و دامودەزگا سیخوڕییەکانیەتی لەدژی “ناسنامە، زمان، کولتتوری دێرینی کورد” لە هەموو ناوچەکانی کوردستانی رۆژهەڵات بەگشتی و بەتایبەت لەناو ئاخێوەرانی “هەورامی، کەلهوڕ، لەک، لوڕ، فەیلی، ئەردەڵانی، موکری، سۆرانی، کورمانجیی سەروو” کە هەموو ئەمانە لق و شاخە و ریشە سەرەکییەکانی درەختێکن بەناوی زمانی کوردی.
دەزگا سیخوڕییەکانی ئێران و زمانی کوردی:
با لە پێشدا بەم پرسیارەوە دەست پێ بکەین، بۆچی کۆماری ئیسلامی هێندە لە گەشە و باڵاکردنی زمانی کوردی دەترسێت؟ ڕوون و ئاشکرایە کە زمان جەوهەری بوون و ناسنامە و رۆحی نەتەوەیە و سەرچاوە و هەوێنی هەستی نەتەوەیی و خۆناسین و دەربازبوونە لە هەژمۆنیی زۆرەملیی زمانی فارسی و کولتووری سەپێنراوی بێگانە کە هەمان دەسەڵاتی داگیرکەرە.
یەکەم: کۆماری ئیسلامی و دەزگا سیخوڕییەکانی باش لە توانایی و تایبەتمەندییە ژیاری و فەرهەنگییەکانی زمانی کوردی و باڵادەستیی لەڕووی زانست و پێوەرەکانی وەک” فۆنەتیک، مۆرفۆلۆژی و سینتاکس” و هەموو ئاستەکانی زمان دەوڵەمەندیی ئەم زمانە گەیشتووە، لەوە خاترجەمە کە گەشەکردنی ئەم زمانە جێگە بە زمانی بێ ڕیشەی فارسی لەق دەکات و دەیخاتە پەراوێزەوە.
دووەم: وەزارەتی ئیتلاعاتی کۆماری سێدارە لەوە گەیشتووە، زمانی کوردی بە هەموو شێوەزارەکانییەوە لە ئاستی بەرتەسکی ناوچەیی، زارەکی بوون و وەردە فەرهەنگەکان دەرچوون و خەریکە لە ئاستی کولتووری بەربڵاوی شاردا دەبێتە سەرچاوەی هزر و بەرهەمێنانی ئەدەب و زانست و مەعریفە، بۆیە دەیهەوێ لە ڕیشەی بدات و بە لەخشتەبردن، شەقکردن و دوورخستنەوەی شێوەزارەکان لە یەکتر و زەقکردنەوەی جیاوازییە لاوەکییەکانیان (کە لەڕاستیدا لەڕووی زانستی زمانەوە دەرفەتن، نەک خەسار)، کەلێنێک بدۆزێتەوە بۆ ئاسیمیلاسیۆنی زیاتری فەرهەنگی.
سێیەم: کۆماری ئیسلامی دەیهەوێ لە دەروازەی زمانەوە کۆمەڵگەی کوردی شەق بکات و ئەمە پیلانێکی نوێ نییە و جەوهەر و ئامانجی سەرەکیی ئەو دەسەڵاتە نگریسەیە، چونکە بوونی خۆی لە نەمانی نەتەوەی زیندووی کورددا دەبینێتەوە، ئەمە پیلانێکە کە وەک بڵقی سەر ئاو زوو دەتۆقن، بەڵام دوژمن دەیهەوێ بە سیاسەتی چەواشەکارانەی بەناو خزمەت و دڵسۆزی بەدەستی خۆیی بگاتە ئەم مەبەستەی. هاندانی کۆمەڵگەی هەورامان، لەدژی ئاخێوەرانی سۆرانی و جێخستنی بیری چەوتی زرکەتاڵە کە (ئێوە کورد نین و نەتەوەیەکی جیاوازن و خەریکە لەلایەن ناسیونالیزمی کوردەوە دەچەوسێنرێنەوە)، ئامانجی لەم کارەش لێکترازان، شەقکردن و سەرەتای چاندنی تۆوی دووبەرەکێیە لەناو کۆمەڵگەی فرە فەرهەنگی کوردستان و تۆزقاڵیک خزمەت و دڵسۆزیی پێوە دیار نییە، چونکە دوژمنە و کاری دوژمنیش کوشتنی بەرانبەرە.
چوارەم: ئەم بیرە مەترسیدارە کە هەڵێنجراوی ئەندێشەی دژە کوردی کۆماری ئیسلامییە کەلە قۆناغە جیاجیاکانی شۆڕشی ڕەوای کورددا لە ڕۆژهەڵات، هەر جارە و بە چەشنێ خۆی دەرخستووە و بەپێی هەلومەرج، هەوڵی ئاڵۆزی و شڵەژان و دڵەڕاکێ و لە گەشت گرنگتر ئاژاوەی داوە. ئەوەی جێگەی داخە ئەوەیە، کە زیاتر لە یەک دەیەیە، وەزارەتی ئیتلاعات و سوپای پاسداران لە دەڤەری هەورامانی دێرین ئەم ئەندێشە شێرپەنجە ئاسایەیان وەڕێ خستتوە و هەندێ گەنجی هەستۆکی، ئیحساسی، خوێندکاری سەرلێشێواویش کەوتوونەتە ناو ئەم تەڵەیە و هەموو وزە و توانای خۆیان خستووەتە خزمەت پیلانەکانی ئیتلاعات و بەناوی دڵسۆزییەوە خەریکن ڕێگایەکی چەواشەی پڕ هەڕەت دەپێون کە ئەنجامەکەی نوقمبوونە لە خەرەندی نەزانیدا.
پێنجەم: ئیتلاعات هەموو رێگەیەکی بۆ ئەم گەنج و بەناو نووسەرانە خۆش کردووە، بە دانانی رێکخراو، ئەنجومەنی بەناو ئەدەبی، وێبلاگ، ماڵپەڕ و هەموو خۆراکێکی فکرییان بۆ دابین دەکات (بەتایبەتی لە گوندەکان) و ئەمانیش کەلە وەهمی فکری ناوچە و زاراوەگەریدا نوقم بوون، خۆیان بۆ شل کردووە و بە هەموو شێوەیەک دژایەتیی زمانی کوردی و حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەکەن و بەبێ هیچ ترس و پرینگانەوەیەک خۆیان بە کورد نازانن و بوونی خۆیان لە کز و لاوازیی ناسیونالیزمی کوردیدا دەبینن و ئەم تاقمە سەرلێشێواوە هەڵگری گوتارێکی توندڕەوانەن و زۆر جار هەڕەشەی کوشتن و سڕینەوەی بەرانبەر دەکەن.
شەشەم: بەداخەوە لە زۆر حاڵەتدا ئەم کەسانە لەناو لق و پاشکۆکانی پەکەکە لە رۆژهەڵات خەریکی پڕوپاگەندە بۆ بیر و ئەندێشە و دەستەواژەی داتاشراوی “پان هەورامیزم” دەکەن و بە بڵاوکردنەوەی بەیاننامە، راگەیاندنی کانتۆن بە خەیاڵ پڵاو خۆیان لە نەتەوەی کورد جیا دەکەنەوە. لایەنگرانی ئەم گوتارە چەپەڵ و ژاراوییە ئێستا کە نەتەوەی کورد لەلایەک لە هاوکێشە سیاسییە ناوچەیی و جیهانییەکاندا بووەتە خاوەن سەنگ و هەرێمی کوردستانیش بەرەو دەوڵەتبوون هەنگاو دەنێت، لەلایەکی دیکەش وشیارییەکی نەتەوەیی و فەرهەنگی لە رۆژهەڵات گەیوەتە ئاستی شیاو و دیسان ڕاسانەنەوەی خەبات و شۆڕش لەسەر دەستی حیزبی دێمۆکرات ورەی داوەتە بە خەڵک و جموجۆڵی سیاسی دەستی پێکردووەتەوە، خەریکن ئاو لە ئاشی ئیتلاعاتی کۆماری ئیسلامی دەکەن، لەوەی بێ ئاگان خۆیان لە زەلکاوێک هاویشتووە کە دەربازبوون لێی مەحاڵە.
– ئەم تاقمە هەڵەپەیە کە لەڕووی فکری و دەروونییەوە نەخۆشن، هەڵگری گوتارێکن کە هیچ بنەمایەکی عەقڵانی و هزریی نییە و نووسینی وتار و بڵاوکردنەوەی راگەیاندنی بەپەلە و خۆ بە خاوەن و نوێنەر زانینی هەورامان و قەزاوەتکردنی خێرا و نابەجێ، نیشانەی ئاستی فکری و ناڕەوابوون و دەسکرد و دارەدەستبوونی ئەم فکرەیە.
– بزووتنەوەی ڕەوای کورد لە ڕۆژهەڵات زیاتر لە حەوت دەیەیە فۆرم و قەوارەی گرتووە و خاوەن پێگەیەکی قایم و پتەوە و ئاراستەی دیارە، چونکە خاوەن ستراتیژی و سیستم و پلان و بەرنامەیە، ئەم بزووتنەوەیە کە هەڵێنجراوی ویست و داخوازی ڕەوای نەتەوەی کوردە، دۆست و دوژمنی خۆی دەناسێت و لەسەر بنەمای واقیع کەی و چۆن هەڵوێست دەگرێت.
– بزووتنەوەی کورد لە ڕۆژهەڵات خاوەن ناسنامەیە و دیارە هەورامانیش چەق و کۆڵەکەی ئەم بزووتنەوەیە و پیرەدارێکی قورس و ڕاوەستاوە و بەو ڕەشەبایانە نالەرزێت، چونکە ڕەشەباکان سروشتی نین و دەسکردن و لە سوپای پاسدارانەوە فەرمانیان پێدەکرێت کەی هەڵبکەن.
– ئەم تاقمە بێ شوناسە کە وەک هۆرە و پواز وان، خۆراکیان بەرماوەی فکری شێرپەنجە ئاسای پاسدارەکانە. ئەوانە وەک شیر وان زوو هەڵدەچن و خێرا بە پفێکیش دەنیشنەوە، بۆیە ئەمانە هەموو نیشانەی ڕوون و ئاشکران کە پیلانێکی مەترسیداری دەزگایەی سیخوڕی و دوژمنکارانەی ئێران لە پشت ئەم گوتارە نەزۆکەوەیە و ئەوەش کە لە قۆناغە هەستیارەکاندا و لەو کاتانەدا کە هێژمۆنیی ڕاسان و هێزی جەماوەریی بزووتنەوەی ڕەوای کورد تەنگ بە کۆماری ئیسلامی هەڵدەچنێ، ئەم قارچکە ژاراوییانە بە هەورەترێشقەی ئاسمانی ئەندێشەی تاریکی نەیار هەڵدەتۆقن، ئەمەش دەربڕی ناڕاستی و چەواشەکارانەی و دەسکردی بیر و گوتاری ئەم تاقمە گۆپاڵ بەدەست و بەکرێگیراوەیە.
– پێویست ناکات ئێوە خۆتان بکەنە نوێنەر و دەمڕاست و دڵسۆزی هەورامان، کێ ئەم ڕەوایەی بە ئێوە بەخشیوە؟ نوێنەرانی ڕاستەقینەی هەورامان هونەرمەند، نووسەر، چالاکوانانی فەرهەنگی و ئەدەبی و کەسایەتییە کۆمەڵایەتییەکان و شۆڕشگێڕانی بەئەمەگی مەیدانی خەبات و ئەو سەدان شەهیدەن کە لەپێناو هەورامان و دۆزی ڕەوای کورد لە کووردستانی ڕۆژهەڵات گیانیان بەخت کردووە.
– ئەگەر کەسێک بێت و باسی فەرهەنگ، مێژوو، کەلەپوور و ناسنامەی هەورامان بکات، ئەوا هونەرمەندان و نووسەرانی دیار و قەڵەم بەدەستانی خاوەن پێگە و ڕێچکەی پاوە، نۆدشە، نەوسوود، مەریوان، سەوڵاو و ژاوەرۆن کە بە بەرهەمی شاکار و پێشەنگانەیان مۆرکی کوردایەتی و ئاراستەی فەرهەنگی ڕەسەنی هەورامانیان دەستەبەر کردووە و ئەگەریش وتارێکی ڕەخنەگرانە بنووسن، هێندە زانستی و عەقڵانی دەیخەنە بەرباس هەموو کەس لێیان وەردەگرێت.
– ئێوە ڕێبوارێکی چەواشەن، ڕێگای پڕ هەڵەتی دژ بە نەتەوەکەتان گرتووەتە بەر، مەنزڵگەتان دیار نییە، هەورازەڕێی سەرلێشیواوی دەپێون کە سەرەنجام لە باوەشی مار ئاسای دوژمنی دەیان ساڵەی کورددا سەر دەنێنەوە و دەبنە پەندی نەوەی داهاتوو.
– بزووتنەوەی کورد ئێوە بە دوژمنی خۆی نازانێ، بەڵکوو ئێوە خڵتی کۆمەڵگەی کوردستانن، دوژمنی ئێمە دیارە و ئاراستەی خەباتمان ڕوونە و ئەم ڕیبازە ڕێگایەکە بۆ گەیشتن بە خۆر، دیارە ئێوە خۆتان باش دەزانن شایستەی گەیشتن بە خۆر رزگاری نین، بۆیە لاڕێتان گرتووەتە بەر.
دوا قسە:
لەبارەی پرسی زمان و شێوەزار و جیاوازییەکانیان، زمانی پێوەر، جیاوازیی زمانی پێوەر لەگەڵ شێوزار و بن زاراوەکان لە کوردستان و خەسارەکانی کە بابەتێکی جیایە و لەم وتارەدا دەرفەتی باسکردنیان نییە، قسە زۆرە بۆ کردن کە دەیهێڵێنەوە بۆ کاتێکی دیکە.
دیارە ئەم پیلانەی ئیتلاعات تەنیا تایبەت بە هەورامان نییە، بەڵکوو لە دەڤەرەکانی کرماشان و ئیلام و لەناو ئاخێوەرانی کەلهوڕ، لەکی، فەیلی و لوڕ و هۆز و عەشیرەکانی ئەو دوو دەڤەرە زۆر بە بەربڵاوی و لە شێوازی مەترسیدارتردا خۆی دەرخستووە.
هیوادارم رۆشنبیران و نووسەرانی دەرەوەستی هەورامان ئەم پرسە بە جیدی وەربگرن و بۆ لەقاودانی ئەم ئەندێشە چەواشە و زرکەتاڵەیە بێنە دەنگ و بە دوور لە سووکایەتی و شکاندنی کەسێتیی کەسێکی تایبەت، پیلان و دەستەکانی پشتی پەردە بخەنەڕوو هەتا بەکرێگیراوان لە ئاوی لێڵ ماسی نەگرن و نەبنە لەمپەر لەبەردەم ڕەوڕەوی خەباتی فەرهەنگی و سیاسی و کۆمەڵایەتیی هەورامانی دێرین.
