“مەنیج حەیران وەك نموونە لە رۆژهەڵاتی كوردستان”/سابات حەمید مەجید

0
3179

ژنە حەیرانبێژی كورد و رۆڵیان لە شكاندنی تابۆ كۆمەڵایەتییەكاندا

سابات حەمید مەجید

بەشی موزیكی كۆلێژی هونەرە جوانەكانی زانكۆی سەلاحەدین/ هەولێر

پوختەی توێژینەوە

لەو كاتەوە بیرم لە فولكلۆری نەتەوەكەم كردووەتەوە بەردەوام شتێك مێشكمی بەخۆیەوە خەریك كردووە كە ئاخۆ ژن لەو پانتاییەدا چ دەورێكی هەبووە. بە تایبەتی ئەوكاتانەی لە نێو حەیران و بەیتەكاندا گوێم لێ دەبوو حەیرانبێژ و بەیتبێژ بە دەستەواژەی (كێژ دەڵێ…) دەستیان پێ دەكرد لەبەر خۆمەوە دەمگوت: تۆ بڵێی هیچ ئاسەوارێك لەو كیژ و ژنانە مابێتەوە كە ئەوانەیان گوتووە؟ ئەو پرسیارە دەمێك بوو لە مێشكمدا ئۆقرەی لێ هەڵگرتبووم. بە دوای ئەو پرسیارەمدا لێرە و لەوێش باسی ئافرەتە رەنج بە خەسارەكانی نیشتمانەكەمم دەبیستەوە كە چۆن لە كولتوورێكی نێرسالاریدا هەموو بەهرە و تواناكانیان فەوتاوە و بە هەناسەساردی سەریان ناوەتەوە و ئاواتە جوانەمەرگەكانیان بردووەتە بن گڵ. لە ئاكامی ئەو پرسیارانەدا بوو بڕیارمدا بە پێی توانام لە داهاتوودا بیكەمە پڕۆژەی ژیانم و لەسەر ئەو ژنە بەهرەمەندانەی رابردوو هەر شتێكم وەگیر كەوت كۆی بكەمەوە و چەندی توانیشم خۆی بۆ ماندوو بكەم و بەدوایدا بچم. یەكێك لەو ژنە بەهرەمەندانەی ناوەكەیم بیست و هیچ ئاسەوارێكم لێی نەدی، مەنیج حەیران بوو. مەنیج حەیران ئەو ژنە رۆژهەڵاتییەی بە داخەوە جگە لە ناوەكەی هیچ شتێكی دیكەمان بۆ نەماوەتەوە، لەو كورتە لێكۆڵینەوەیەمدا هەوڵم داوە ئەو بەڵگە و دیكۆمێنتانەی هەن لەسەری كۆیان بكەمەوە كە بە داخەوە بەشێكی هەرە زۆریان ئەو بیرەوەرییانەن كە لە زەین و یادەوەریی ئەو كەسانەدا ماوەتەوە كە لە نزیكەوە ناسیویانە یان دیتوویانە. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵم داوە تیشك بخەمە سەر هۆكارەكانی دیارنەمانی دەنگی مەنجی حەیران و ژنە حەیرانبێژەكانی دیكەی كوردەواریمان…

پێشەكی

زۆربەی هەرە زۆری لێكۆڵەرانی بواری ئەدەب و هونەر لەسەر ئەو رایە كۆكن كە موسیقا و گۆرانی دوانەی لێك دانەبڕاون و جمكی دایكێكن بە ناوی هونەر. كەس نازانێ و لەكەسیش روون نییە یەكەم شیعر كێ هۆنیویەتەوە و چۆن و بۆچی گوتراوە. یان یەكەم جار چۆن و بە چ پێوەرێك جیاوازی دانراوە لە نێوان ئەو وتە و پەیڤەدا كە پێی دەگوترێ شیعر لەگەڵ ئەو بەشە لە ئاخافتندا كە لە شیعر جیایە. ئەو بیر و بۆچوون و پرسیارانە هیچ كات ئەو راستییەمان لێ ناشارنەوە كە مرۆڤ بە درێژایی تەمەنی خۆی لەگەڵ موسیقا و شیعردا ژیاوە.

محەمەد رەزا شەفیعی كەدكەنی لە  كتێبی موسیقای شیعردا دەڵێ: هیچ گەلێك لەو دنیایەدا  نییە موسیقای نەبێ، كەوابوو دەبێ ئەوەمان قەبووڵ بێ كە موسیقا دیاردەیەكە لە ناخ و گەوهەری بنیادەمدا. هەر ئەو هۆكارانەی وای لە بنیادەم كردووە بەشوێن موسیقادا بڕوات، هەر ئەوانەشە پەلكێشیان كردووە بەشوێن شیعر هۆنینەوەدا و ئەو دووانەی (شیعر و موسیقا) ئاوا پێكەوە بەستووەتەوە، چونكە شیعر لە راستیدا موسیقای وشە و واژەكانە. (شەفیعی، 2007: ل44)

ئەمیر حوسێنی ئاریانپوور یەكێك لە نووسەرە گەورەكانی ئێران لەو بارەوە دەڵێ:  لە قۆناغە سەرەتاییەكانی ژیانی مرۆڤ دا، كاركردن بە شێوەی گرووپی بوو. تاكەكانی هەر گرووپێك بۆ سەرەكەوتن بەسەر كەندوكۆسپە تاقەتپڕووكێنەكانی بەر لە مێژوودا بە شێوەی  هاوبەش و  رێكوپێك كاریان دەكرد و لەبەر ئەوەی كە هەر كارێكی وەكوو خلۆر كردنەوەی گاشەبەرد یان هەڵكەندنی زەوی یان لەعەرزدانی درەخت یا سەوڵ لێدان، تێكەڵییەكە لە جووڵەی رێكوپێك و دووبارەبۆوە، خەڵكانی سەرەتاكان لە كاتی كاری گرووپیدا ئاكار و جووڵەی رێكوپێكیان هەبووە. ئەوان لەكاتی كاركردنێدا پێكەوە بەرەو پێشەوە و بەرەو دواوە دەنووشتانەوە و دەستەكانیان هەڵدەبڕی و دەیانهێنانەوە خوارێ‌، ئامێرەكانیان وەكار دەخستن و دەیان ¬نركاند. هەر وەكی داربڕێكی ئێستاش ئەو دەمەی بە تەور لە دارەكان دەدەن پشوویان بە خێرایی و بە دەنگێكەوە لە سینەیان دەردەدەن، خەڵكانی سەرەتاییش هاوكات لەگەڵ جووڵە رێكووپێكەكانیان، دەیاننركاند و دەیان هانكاند و كۆمەڵە دەنگێكیان لە قوڕگیان دێنایە دەرەوە. ئەو دەنگانەی كە لە قوڕگەوە (هاواری كار) دەهاتنە دەرێ و لەگەڵ دەنگی بەریەككەوتنی ئامێرەكانی كاركردن، تێكەڵ دەبوون و بەهۆی كێشی كارەكەوە جۆرە هاوئاهەنگی و ریتمێكیان تێدابوو.(ئاریانپور )

دیارە كە مرۆڤە سەرەتاییەكان بە پێی كەشی تایبەتیی خۆیانەوە وشەگەلێكیشیان هێناوەتە سەر زمان. لەو وشانە كە بە لای ئەوانەوە بە شتگەلێكی جادوویی لەقەڵەم دەدران و بەردەوام بەهۆی “دەنگی كاركردن” و “دەنگی ئامێری كار”ەوە دەپسانەوە، یەكەم گۆرانییەكان سەریان هەڵدا. هەر وەكی كێشی كار دەبووە هۆی رێكوپێكیی جووڵەكانی جەستەو دەنگی مرۆڤ و سەرهەڵدانی گۆرانی، دەنگی ئامێرە كارییەكانیش مرۆڤیان بەرەو سازكردنی ئامێرەكانی موزیك برد. تەنانەت هێندێك لە ئامێرەكانی موزیك راستەوخۆ لە هێندێ سازی ژێداری كەونارایی بە ئیلهام وەرگرتن لە كەمان ساز كران و یەكێك لەوان ئامێری “چەنگ”ـە.

ئەم بۆچوونە كە یەكەمین جار لە لایەن كارل بوخێرەوە هاتە گۆڕێ، سەرەتا زۆر بە توندی كەوتە بەر رەهێڵەی رەخنە. بەڵام وردە وردە  لە بۆچوونەكانی دیكە پتر وەرگیردرا. ئەمڕۆكە، لێكۆڵەرانی بواری موسیقی بە گشتی شایەتی ئەوە دەدەن كە: یەكەم، ئەوەی موسیقا بە گۆرانییەوە دەستی پێكرد و ئاواز تەواوكراوەی “دەنگی كار” و “دەنگی ئامێر” بوو، دووهەم ئەوەیكە ئامرازەكانی كاركردن رێخۆشكەری ئامێرە موزیكییەكان بوون.

بەو پێیە موزیك و گۆرانی (شیعر) بەشێكن لە پێناسەی هەر نەتەوەیەك. بەڵام ئەدەب هەموو نەتەوەیەك لە پێشدا لە باری مێژووییەوە بەسەر دوو بەشی نووسراو و زارەكیدا دابەش دەكرێت و ئەدەبی زارەكی یان فولكۆر كە بەردی بناغەی ئەدەبیاتی میللەتانە، گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە، بە تایبەتی لە نێو كورددا بەو هۆیەوە خوێندەواری زۆر درەنگ هاتووەتە كوردستان و ئەوەی پەیوەندیی بە مێژوو و لێكۆڵینەوەی زانستیانە و كۆمەڵناسییانەوە هەیە لە كوردستاندا زۆر شلك و ساوان و تەمەنیان زۆر نییە، دەكرێ بە تاوتوێكردن و شیكردنەوە و راڤەی فولكلۆرەكەمان كە ئاوێنەی ژیانی رابردووی باووباپیرانمانە، تیشك بخەینە سەر شێوازەكانی ژیان و بیركردنەوە  و دابونەریتە جۆراوجۆرەكانی كوردەواریی كۆن. پڕۆفیسۆر د. عێزەدین مستەفا رەسووڵ دەربارەی گرنگیی فۆلكلۆر دەڵێ:” فۆلكلۆر كەرەسەیەكی فراوان و دەوڵەمەندە بۆ لێكۆڵینەوەی ژیان و زمان و مێژووی هەموو میللەتێك. تەنانەت كەرەسەشە بۆ زانایانی كۆمەڵ و كۆمەڵایەتی و ئەتنۆگرافیاش. (مستەفا رەسول، 2010: ل12)

لە نێو جۆرەكانی فۆلكلۆری كوردیدا گۆرانی یەكێكە لە بەشە هەرە دەوڵەمەندەكانی فۆلكلۆر، بە تایبەتی لەبەر ئەوەی كە سنووری ناوچەكانی بەزاندووە و بە ئاسانی بڵاو بووەتەوە. بڵاو بوونەوەكەشی هۆكاری خۆی هەیە و د.شوكریە رەسووڵ لەو بارەیەوە دەڵێ: ژیانی تایبەتی گەلی كورد و وێنەی جیاواز و گۆڕانی زوو بە زوو لەم وێنەیەدا بوونەتە هۆی ئەم دەوڵەمەندییە. هەر وەك بوونی چەند دیالێكتێك هێندەی تر دەوڵەمەندی كردووە. (رەسول، 2008: ل85)

گۆرانی خۆی جۆراوجۆرە و روخساری جیاوازی هەیە. بە تایبەتی كوردستان بەهۆی بەربڵاوی و لە هەمان كاتدا لێكدابڕاوبوونی ناوچەكانییەوە، بە پێی ئەو جیاوازییانەش روخساری گۆرانییەكانی لێك جیاوازن ئەگەرچی بەشێك لەو روخسارە گۆرانییانە لەوانەیە لە بەشی هەرە زۆری ناوچە كوردنشینەكاندا باو بووبن، بەڵام ئەوەی راستی بێ هەر پارچە و ناوچەیەك مۆركی تایبەتی خۆی لە روخسار و شێوەیەكی تایبەتی گۆرانیگوتن داوە و بەپێی دیالێكت و بن زاراوەی خۆی ناوێكی لێ ناوە. لە باشووری كوردستان (كوردستانی عێراق) و رۆژهەڵاتی كوردستان (كوردستانی بندەستی ئێران) لەرووی روخسارەوە گۆرانی بریتییە لە: گۆرانی، لاوك و حەیران و بەستە و مەقام و بەیت . لە لای كوردەكانی باكووری كوردستان و سۆڤیەتیشدا: ستران و لاوژە و كەلام و دێلۆك¬ی پێ دەڵێن.

لەم لێكۆڵینەوەیەدا لەگەڵ ئاوڕدانەوەیەكی كورت لە حەیران باسی یەكێك لە ئافرەتە حەیرانبێژەكانی كوردستان دەكەین بە ناوی مەنیج حەیران.

بەشی یەكەم : گرنگیی توێژینەوە

ئاوڕدانەوە لە ئەدەب و هونەری ئافرەتا بە تایبەتی لە نێو گەلی كورددا گرنگیی خۆی هەیە. چونكە مرۆڤی كورد بە داخەوە زۆر لە كاروانی پێشكەوتنە جیهانییەكان دواكەوتووە و ئەوەش هۆكاری زۆرە و لێرەدا مەبەستی توێژینەوەكەی ئێمە نییە. بە گشتی هونەرمەندی گەلی كورد سەرەڕای هەموو كێشە و گرفتەكانی بەردەمی، كۆڵی نەداوە و بێهیوا نەبووە. مەنیج حەیرانیش وەك ژنە هونەرمەندێك لە هەزار دەرگا یەكێكی لێ نەكراوەتەوە بەڵام ئەو وازی نەهێناوە و كۆڵی هەر نەداوە.

ئەو توێژینەوەیە كۆمەڵێك بۆچوون و بەڵگەی باش و پتەوی كۆ كردووەتەوە لەسەر ژیانی مەنیج حەیرانی هونەرمەند كە لێرە و لەوێ لەسەری گوتراون و نووسراون. لەگەڵ ئەوەشدا لە دووتوێی توێژینەوەكەماندا زۆر لایەنی ژیانی كۆنی كوردەواری و هەڵًسوكەوت و روانین و جیهانبینیی ئەو گەلە و چۆنێتیی روانینەكەیانمان بەرامبەر بە ئافرەتی هونەرمەند بۆ روون بووەتەوە و تا رادەیەك بۆمان روون بووەتەوە كە بۆچی هونەرمەندێكی ئاوا و باقی هونەرمەندە ناوبزربووەكانی دیكەش جیا لە ناو هیچیان لێ بەجێ نەماوە.

بە سەرنجدان بەو راستییە كە كوردستان یەكێكە لەو وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە زۆر درەنگ تەكنۆلۆژیای پێ گەیشتووە، نەك هەر ژنان بەڵكو ژمارەیەكی زۆری هونەرمەندە پیاوەكانیش دەنگە رەسەنەكەیان بزر بووە و هیچ شوێنەوراێكیان لێ نەماوەتەوە. ئەوەش زیانێكی ئێجگار زۆری لە بواری هونەری كوردی داوە. زۆر جاران لە زمانی بەساڵاچووەكانمانەوە ناوی كەسانێكی دەنگخۆش و بەهرەمەند دەبیستین بەڵام هیچ شتێكیان لەپاش بەجێ نەماوە.

لە لایەكی دیكەوە كۆمەڵگەی پیاوسالاری كوردستان زۆر لە مێژ نییە رێگەی بە ژنان داوە لە بواری هونەردا چالاكی بنوێنن و خۆیان دەربخەن. ئەوانەی بەو دواییانەش دەركەوتوون هەر لە تیر و تانە و تڕۆكردن و سووكایەتی پێكردن لە لایەن پیاوانەوە بێبەش نەكراون. بۆیە سەیر نییە كە دەنگی ئەوانە تۆمار نەكراوە و هیچ بەرهەمێكیان بە ئێمە نەگەیشتووە.

گرفتی سێهەم لەبەر دەمماندا نەبوونی ئەقڵیەتی ئەرشیڤكردن و مشوورخواردن بووە لای كورد، كە بە داخەوە نەك هەر لەبواری گۆرانیدا بەڵكو لە زۆر بواری دیكەی وەك ئەدەب و رۆژنامەگەرییشدا زۆر خەزێنە و گەنجینەمان فەوتاون و نەماون.

هەموو ئەوانە دەستیان داوەتە دەست یەك و بوونەتە گرفتی سەرەكیی بەردەم توێژینەوەكەمان، چونكە هەر توێژینەوەیەك بۆ ئەوەی بە پوختی بێ كەموكورتی بخرێتە روو، پێویستیی بە سەرچاوەی زۆر بەربڵاو هەیە كە بە داخەوە ئێمە لە هەموو ئەوانە بێبەش بووین.

ئامانجی توێژینەوەكە

مەنیج حەیران یەكێك لەو مرۆڤە كوردە بەهرەمەندانەیە كە مێژوو ناهەقیی لێكردووە و كۆمەڵگەكەشی ئەو زوڵم و ناهەقییەی لێ خەستتر كردووەتەوە، ئەگینا ئەویش دەبوو سەرێك بوایە لە نێو سەراندا و ئێستا ناوێك لە نێو ناواندا. ئەویش دەبوو نەوەی دوارۆژی نەتەوەكەی بیناسن و شانازیی پێوە بكەن، بەڵام ئەوە بەشی ئەو ئاوا بڕاوەتەوە كە بە بێ ناوی و هەناسەساردی سەر بنێتەوە.

كاتێ دەبینین كەسێكی ئاوا نۆرم شكێن و ئازا و بوێر، كەسێك كە خۆی دەكاتە فیدای هونەر و تواناكەی و رێگەیەك دەكاتەوە بۆ نەوەی دوا رۆژی خۆی كەچی بە داخەوە ئێستا بەگوێرەی پێویست نەناسراوە، بە پێویستم زانی بە پێی توانا دەستی لێ بدەمە قەڵەم و قۆڵی لێ هەڵماڵم و چیی لەسەر ئەو هونەرمەندە هەیە كۆی بكەمەوە و لە دوو توێی ئەو باسەدا بیخەمە روو.  چونكە ئەگەر ئەوانە لە كاتی خۆیدا ئەو قوربانییەیان نەدابوایە، بێگومان ئەو رچەیە نەدەشكا و ئەو هونەرمەندە ئافرەتانەی ئەمڕۆ كە بە ئازادی گۆرانی دەڵێن، دەبوو ئێستا ئەو تاڵی و سوێرییە بكێشن بۆ شكاندنی ئەو رچەیە. كەواتە قوربانیدانی ئەو ژنە هونەرمەندانە كاروانی هونەری ژنانەی كوردی نزیك بە نیو سەدە بەرەوپێشتر بردووە و وای كردووە ئیتر ئافرەتە هونەرمەندی ئەمڕۆ بەو رێچكەیەدا نەرواتەوە. بەڵام ئەگەر سەردەمەكەیان ئەو زوڵمە زۆرەی لێكردوون و هەقی خواردوون و سەركوتی كردوون، ئیتر پێویستە نەوەی نوێ چاكەیان بداتەوە و ناویان بزر نەبێت.

بەشی دووەم

حەیران

  • جوگرافیای حەیران
  • جۆرەكانی حەیران لە رووی پێكهاتە و ناوەڕۆكەوە

حەیران

لە نێو روخسارە جۆراوجۆرەكانی گۆرانیی كوردیدا حەیران پانتاییەكی تایبەتی گرتۆتەوە  و لە باشوور و رۆژهەڵاتی كوردستاندا دەگوترێتەوە. حەیران یەكێكە لە روخسارە دەوڵەمەندەكانی گۆرانیی كوردی. حەیران شێوە گوتنێكی كوردییە لەسەر مەفامی بەیاتە كە دوو چین یان شێواز یان جۆری گوتنی هەیە. مەقامی بەیات لە سەر نۆتەی سۆڵ وەرگیراوە… لە نۆتەی (لاكار)وە دەست بە گوتنی حەیرانەكە دەكاتن، دەچێتە نۆتەی چوارەم (دۆ) و هەندێ جار بۆ چەند چركەیەك دەگاتە نۆتەی پێنجەم (رێ) و دواجار لە سەر نۆتەی یەكەمی ئەو مەقامە (سۆڵ) دەسەكنێت. بەڵام بەر لە هەموو شتێك پێویستە بە كورتی ئاوڕێك لە پێناسە و جۆگرافیا و شێوازی حەیران بدەینەوە.

هۆمەر دزەیی دەڵێ: “لە زمانی كوردیدا وشەی حەیران چوار مانای هەیە، هەر چوار واتاكەش دەگەڕێتەوە سەرچاوە و خزمایەتییەكی نزیكیان لە نێواندا هەیە.

  1. A. حەیران بە واتای قوربان بوون، بەفیدابوون دەگەیێنێت و زۆر كەرەت دەگوترێ هەی بە حەیرانت بم! واتا هەی بە قوربانت بم، هەی بە فیدات بم.
  2. B. حەیران واتای سەرسووڕمان و سەرسامبوون دەگەیێنێت.
  3. C. حەیران لە ناوچەی هەولێر و كۆیە و موكریاندا بە مانای یار دێ. كوڕ بە یارەكەی دەڵێ: كچەتیمە حیران، حەیرانیش بەو دەڵێ: كوڕەتیمە حەیران.
  4. D. حەیران ئەو ئاواز و بەندە خۆشەیە …. حەیران بۆ ناوی كیژ بەكار دێ. (دزەیی، 2006: ل20)

جوگرافیای حەیران

دەربارەی ئەوەی كە ئاخۆ حەیران تایبەت بە كام ناوچەی كوردستان (رۆژهەڵات و باشوور)ە و لە كامیانەوە سەرچاوەی گرتووە و پەڕیوەتە ئەوی دیكەیان، هەتا ئێستاش را و بۆچوونی جیاواز هەیە.  هەندێك دەڵێن حەیران لە موكریان سەری هەڵداوە و بەرەو هەولێر هاتووە. هەندێك بە پێچەوانەوە دەڵێن لە دەشتی هەولێرەوە دەچێت بەرەو موكریان و زۆرجار سنوورەكە دەبڕێ و دەچێتە لای ماردین و دیاربەكر و لەوێ پێی دەڵێن حەیرانۆك.

غەفوور مەخمووری لە بەرگی یەكەمی كتێبی هەگبەی مەخمووریدا دەڵێ: هەر وەك روون و ئاشكرایە مەڵبەندی حەیران دەشتی هەولێر و قەراج و كەندیناوەیە. بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە زۆربەی حەیرانبێژەكان خەڵكی ئەم ناوچەیەن و ناوی ئەم شوێن و ناوچانەی نێو حەیرانەكان هەمووی هی ئەم دەشتە پان و بەرینەیە و كەم حەیرانبێژ هەیە ناوی قەراج و كەندیناوە و هەولێر نەهێنێ، بێجگە لەمە كاتێك حەیرانبێژ دەست بە گوتنی حەیرانەكەی دەكات لە قەراج و مەخموور هەردەستێ بۆ هەر كوێیەك بڕوا هەر دەگەڕێتەوە ئەو ناوچەیە. (مەخمووری، 2010: ل19)

خالید جووتیار لەو بارەیەوە بۆچوونێكی جیاوازی هەیە و دەڵێ: ئەگەرچی حەیران لە دەشتی هەولێردا باو بووە، بەڵام یەكەم جار لەوێوە سەری هەڵنەداوە، چونكە كورد میللەتێكی شاخ نشین بووە، ژیاری ئێمە لە ئەشكەوت و گەلیانەوە پەخش بۆتە پێدەشت و دەشتاییەكان. هەموو بەڵگە مێژووییەكانیش ئەوە دەسەلمێنن كە رووی كۆچ و كۆچباری خێڵ و عەشیرەتەكانمان لە بەرزایی ئەو كێوانەوە بەرەو دەشتاییەكان هاتووە. (جوتیار، 1990: ل43)

مامۆستا حەمەی حەمەباقییش لە كتێبی مێژووی موسیقای كوردیدا دەڵێ: من پێم وایە ناوچە زۆزان و سەختەكان پلەی دەنگ و ریتمی مۆسیقا و گۆرانییان توند و گورجە و تا بەرەو ئاران و پێدەشت و هەردە و هەڵەتی باشووریش شۆڕتر ببینەوە، ریتمی مۆسیقا و گۆرانییەكان هێمنتر و خاوتر و ئارامتر دەبنەوە وەك ئەوەی ئەگەر لە جۆرافیای لاوك و لاوژە و حەیران و سیاوچەمانەدا كە لە هەرێمە كوێستان و سەختەكان دان، ریتمی مۆسیقایان گورج و حەماسی بێت، ئەوا لە پێدەشتەكانی گەرمیانی دەوروبەری كەركووك و سلێمانی و كراماشاندا، مەقامی خەمین و لەسەرخۆی وەك ئای ئای و قەتار و خاوكەر و هۆرە ئەبیستین. (باقی، 2009: ل21)

جۆرەكانی حەیران لە رووی پێكهاتە و ناوەڕۆكەوە

حەیرانیش خۆی بەپێی پێكهاتەكەی، بەسەر چەند بەشێكا دابەش دەبێت.

1ـ  حەیرانی مەجلیسی و كۆشك و دیوەخان: حەیرانی مەجلیسی لە دیوەخان و كۆڕ و مەجلیسدا گوتراوە. بە پەیژە و چینێكی نزمدا گوتراوە و دەنگی حەیرانبێژەكە لە مەجلیس و كۆڕەكە نەچووەتە دەرەوە و هەر ئەوانەی لەوێدا دانیشتوون گوێیان لێی بووە.

2ـ حەیرانی چیایی، هەوایی: ئەو حەیرانە لە ئامێزی سرووشتدا گوتراوە. حەیرانبێژ بەكەیفی دڵی خۆی تێی چریكاندووە و دەنگی لێ هەڵێناوە. دوكتۆر شوكریە رەسووڵ لە كتێبی ئەدەبی فۆلكلۆریی كوردیدا دەڵێ: حەیرانی سەرچیایی ـ سەرهەڵدان، هەوایی سواری لە چینی دووەمی حەیراندا (سەرچیایی) زۆرتر لە دەرەوە … لە ناو سرووشتدا گوتراوە… حەیرانبێژ لە نۆتەی پێنجەمی مەقامی (بەیاتی سۆل) واتە (رێ) دەست بە گوتنی ئەو چینە دەكات و دەچێتە سەر نۆتەی شەشەمی (می بیمۆڵ) و دێتەوە بۆ نۆتەی پێنجەم (رێ) . ئەم كارە چەندین جار دووبارە دەبێتەوە و دواجار دەگاتە نۆتەی حەفتەمی مەقامی بەیات (فا) بەر لەوەی جارێكی دی پێ بە پێ دابەزێت و لەسەر نۆتەی یەكەمی مەقامی بەیات واتە (سۆڵ) بسەكنێت. (رەسول، 2008: ل112)

بەشی سێهەم

ژنەكورد لە مەیدانی هونەری گۆرانبێژیدا

  • ژیان و بەسەرهاتی مەنیج حەیران لە ئاوێنەی یادەوەرییەكاندا
  • چە‌ند زانیارییە‌كی نوێ سە‌بارە‌ت بە‌ مە‌نیج حە‌یران
  • دەقی وەرگێڕدراوی بەڵگەنامەكان بە كوردی
  • مامۆستا هێمن لە توحفەی موزەفەرییەدا ئاوا باسی مەنیج حەیران دەكات
  • بیرەوەریی دایكی ئەنوەر سوڵتانی

ژنەكورد لە مەیدانی هونەری گۆرانبێژیدا

ئەوەی هەتا ئێرە باسمان كرد ئاوڕدانەوەیەكی كورت بوو لە حەیران. لێرەوە دەچینە سەر بابەتی سەرەكیی باسەكەمان كە پەیوەندیی بە ژنە حەیرانبێژێكی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە هەیە بە ناوی مەنیج حەیران. بەڵام دیسان بەر لەوەی بچینە سەر باسی مەنیج حەیران خۆی، ناچارین ئاوڕێك لە پێكهاتەی كۆمەڵگەی كوردەواری و روانین و ئەقڵیەتی ئەو كۆمەڵگەیە بدەینەوە.

ئەگەر بە روانینێكی دوور لە دەمارگرژی و زانستیانە لە كۆمەڵگەی كوردستان بڕوانین، دەبینین كورد ەڕی سووكایەتییەوە بۆ گۆرانیبێژ و ژەنیارەكان بەكار هاتوون. لەگەڵ ئەوەدا كە دیوەخانی ئاغا و دەرەبەگەكانی كوردستان شوێنی راگرتن و حەواندنەوەی بەیت بێژ و حەیرانبێژەكان بووە، بەڵام خۆی ئەوەش هەرچەندە قازانجی خۆی بووە، كەچی لەبەر چاوی رەشی حەیرانبێژ و بەیتبێژەكان نەبووە، بەڵكو ئاغا و بەگەكان كۆڕی خۆیانیان پێ گەرمدا هێناون و خۆیان پێ هەڵكێشاون. و پتر لەوەی هۆشیارییەكی تێدا بووبێ لە پێناوی خزمەت بە هونەردا، پتر بۆ رازاندنەوە و گەرمداهێنانی كۆڕەكانی دیوەخان بووە. بۆیەش هەرگیز وەك هونەر لەوێ سەیری نەكراوە و بەیتبێژیش نەك وەك هونەرمەند سەیری نەكراوە بەڵكو وەك ئامرازێك بەكار هێنراوە.

دەی لەوەها كۆمەڵگایەكدا كە بە چاوی سووك، یان وەك ئامرازێك لە هونەری روانیوە، مسۆگەرە هونەرمەند قەدر و قیمەتێكی ئەوتۆی نابێ. سەرباری هەموو ئەوشتانەش ئەگەر بێنی لەو كۆمەڵگایەدا ئافرەت كە خۆی نرخێكی ئەوتۆی بۆ دانەنراوە و گەورە و چووكەی پێ كراوە و لە سەر پشتی بێشكە بەمێرد دراوە و ژن بە ژنی پێ كراوە و لە تۆڵەی خوێنێ دراوە و وەك چڵكاوێك بە ئاگری دوژمنایەیی خێڵ و عەشیرەتاندا كراوە… لەو كۆمەڵگەیەدا ئافرەت هەستێت و پێ بنێتە مەیدانی هونەرەوە بە دڵنیاییەوە گوناحەكەی دەبێتە گوناحی كەبیرە و رەجم و لەعنەتی بەدواوە دەبێ.

ستان كۆمەڵگەیەكی نەریتی و خێڵەكی و ئایینیی هەیە. لەگەڵ ئەوەدا كە هەر كام لەم چەمكانە لە باری كۆمەڵناسییەوە پێناسەی تایبەت بە خۆیانیان هەیە و باسەكەی ئێمە مەجالی ئاوڕدانەوەی لەو باسانە نییە و نایپەرژێتە سەر ئەو جۆرە شیكردنەوە و راڤەكارییانە، بەڵام روون و ئاشكرایە كە كۆمەڵگەیەكی بەو تایبەتمەندییانەوە نەك پێشوازی لە هونەر ناكات و پەرەی پێ نادات بەڵكو زۆر كۆسپ و لەمپەر و تەگەرەشی بۆ دروست دەكات. بە تایبەتی ئەگەر ئەو كەسەی ئەركی قورسی هونەر دەخاتە ئەستۆی خۆی ئافرەتێكی نێو ئەو كۆمەڵگایە بێت، ئیتر ئەوە بە دەستی خۆی سێدارەی مەرگی هەڵخستووە. ئاوڕدانەوە لەكۆمەڵێك دەستەواژە و ئەتیكێتی خێڵەكیانە كە بۆ گۆانیبێژ و مۆزیكڤانەكانیان بەكار هێناوە، ئەو راستییەمان باشتر بۆ دەسەلمێنێت. لە بەشێكی هەرە زۆری كوردستاندا دەستەواژەی “لۆتی” / “چاوەش”/ لەو دەستەواژانە بوون كە بەوپەڕی سووكایەتییەوە بۆ گۆرانیبێژ و ژەنیارەكان بەكار هاتوون. لەگەڵ ئەوەدا كە دیوەخانی ئاغا و دەرەبەگەكانی كوردستان شوێنی راگرتن و حەواندنەوەی بەیت بێژ و حەیرانبێژەكان بووە، بەڵام خۆی ئەوەش هەرچەندە قازانجی خۆی بووە، كەچی لەبەر چاوی رەشی حەیرانبێژ و بەیتبێژەكان نەبووە، بەڵكو ئاغا و بەگەكان كۆڕی خۆیانیان پێ گەرمدا هێناون و خۆیان پێ هەڵكێشاون. و پتر لەوەی هۆشیارییەكی تێدا بووبێ لە پێناوی خزمەت بە هونەردا، پتر بۆ رازاندنەوە و گەرمداهێنانی كۆڕەكانی دیوەخان بووە. بۆیەش هەرگیز وەك هونەر لەوێ سەیری نەكراوە و بەیتبێژیش نەك وەك هونەرمەند سەیری نەكراوە بەڵكو وەك ئامرازێك بەكار هێنراوە.

      دەی لەوەها كۆمەڵگایەكدا كە بە چاوی سووك، یان وەك ئامرازێك لە هونەری روانیوە، مسۆگەرە هونەرمەند قەدر و قیمەتێكی ئەوتۆی نابێ. سەرباری هەموو ئەوشتانەش ئەگەر بێنی لەو كۆمەڵگایەدا ئافرەت كە خۆی نرخێكی ئەوتۆی بۆ دانەنراوە و گەورە و چووكەی پێ كراوە و لە سەر پشتی بێشكە بەمێرد دراوە و ژن بە ژنی پێ كراوە و لە تۆڵەی خوێنێ دراوە و وەك چڵكاوێك بە ئاگری دوژمنایەتیی خێڵ و عەشیرەتاندا كراوە… لەو كۆمەڵگەیەدا ئافرەت هەستێت و پێ بنێتە مەیدانی هونەرەوە بە دڵنیاییەوە گوناحەكەی دەبێتە گوناحی كەبیرە و رەجم و لەعنەتی بەدواوە دەبێ.

ئەگەر سەرنجێكی وردی بەیت و حەیرانە كوردییەكان بدەین، بۆمان دەردەكەوێ بەشێكی زۆری ئەو بەیت و حەیرانانە دەردە دڵی ئافرەتانن. بەیتی ئایشەگوڵ و پاییزە و سوارۆ و لەشكری و هەموو ئەو حەیرانانەی بە هەیتمە حەیران یان كوڕەتیمە حەیران دەست پێ دەكەن، ئافرەت گوتوونی و دەردەدڵ و راز و نیازی ئافرەت و شین و شەپۆڕ و لاواندنەوە و سەردولكەی ئافرەتانن، كەچی دەنگبێژەكان پیاون و ئاوا دەست پێ دەكەن”ئەوە كیژ دەرێ/ دەڵێ”… “ئەوە ئایشە گور دەرێ”…

لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە پێشێ، ئەی ئایشەگور و ئەو كچەتیوە بابانوێرانەی كاتی خۆی ئەوانەی چڕیوە، كوا دەنگەكەی؟ باشە بۆچی لە كۆمەڵگەی كوردەواریی ئێمەدا بەو دواییانە نەبێ، دەنگی ژنە حەیرانبێژ و گۆرانی بێژ و بەیت بێژەكانمان تۆمار نەكراون؟ و هەر بە دەگمەنیش نەماون؟ لێرەوەیە ناچارین ئاوڕ لەو كولتوورە پیاوسالارانەیە بدەینەوە كە هیچ مافێكی بە ئافرەتەوە رەوا نەدیتووە و بەردەوام كپ و كڕ و بێدەنگی كردووە و خزاندوویەتە كونجی ماڵەوە و تاكەبڕیاردەر لە سەر ژیان و چارەنووسیشی هەر پیاو بووە و پیاو خودان و دیاریكەری هەموو ژیانی ئافرەت بووە. بۆیەش تەنانەت گۆرانییەكانیشی لە زمانی ئەو وەرگرتووەتەوە و ئەوەش وای كردووە تەنانەت ئێستاشی لەگەڵدا بێ گۆرانیبێژە ئافرەتەكانی كوردستان بە دەگمەن دەوێرن گۆرانییەك بڵێن ویستی دڵی خۆیان بێت و شیعر و هۆنراوەكەی رووی لە پیاوان بێت و بۆ پیاوان گوترابێت، بەڵكو هەر ئەو شیعر و هۆنراوانە دەڵێنەوە كە پیاوان بە سینگ و مەمك و بەرۆك و بەژن وباڵا و چاو و برۆی ئافرەتەكانیاندا هەڵگوتوون.

هەموو ئەوانەی لە سەرچاوە و مەكۆ و  شوێنەكانی پەرەگرتن و پەرەپێدانی بەیت و حەیرانیان كۆڵیوەتەوە هاوڕان لەسەر ئەوەی دیوەخانی ئاغا و بەگەكان شوێنی حەوانەوە و پشتگرتنی حەیرانبێژەكان بوون. بە ئاوڕدانەوە لە سیستەمی دەرەبەگایەتی ئەو راستییەمان لا روون دەبێتەوە كە سیستەمی دەرەبەگایەتی پێكهاتەیەكی تەواو پیاوسالارانەی هەبووە و تێیدا تەنانەت پیاوەكانیش لە یەك ریز و پێگە و ئاستدا نەبوون و ئەوانیش بەپێی پلەكۆمەڵایەتییەكانی ئاغا و بەگ و ئاغازادە و كوێخا و گزیر و باب نۆكەر و نۆكەر دابەش كراون. لەوەها پێكهاتەیەكدا ژن جگە لەوەی وەك ئامرازێكی خزمەتكردن بە پیاو (خزمەتی جەستەیی و سەرجێیكردن و خزمەتی شیو و كوڵ و میوان بەڕێكردن) و منداڵ خستنەوەو منداڵً بەخێوكردن رۆڵێكی دیكەی نەبووە و هیچ بڕیارێكی بەدەست نەبووە. لەوەها پێكهاتەیەكدا كە ژن ئاوا چەوساوە و ژێردەست بووە، ئەو بوونەوەرە چۆن بتوانێ دەست بداتە ئافراندن؟ چۆن بتوانێت توانا دەروونی و زەینییەكانی خۆی بدۆزێتەوە؟

عەلی خزری نووسەر و رووناكبیری رۆژهەڵاتی كوردستان لە دیمانەیەكدا لە بارەی حەیرانەوە ئاوا وەڵامی دیمانەكار جەعفەر حوسێن پوور (هێدی)  دەداتەوە:

ژنی كورد هەرچەند لەچاو ژنانی نەتەوە هاوسێیەكان سەربەستیی زیاتر بووە، بەڵام هیچكات ئەو سەربەستییە نەگەیوەتە ئەو ڕادەیە كە لە مۆسیقا دا چالاكیی هەبێ. ئەگەر كوڵ و كۆیەكی لە دەرووندا بووبێ، بە بیانووی لاواندنەوەی مناڵ، ئەگەر ویستوویەتی ڕەخنە بگرێ و ڕق و كین بڕێژێ بە بالۆرە و ئەگەر ویستوویەتی بە ڕیتم دەروونی لە گرفتەكانی ڕوحیی پاك بكاتەوە، بە ئاهەنگی مەشكەژاندن سوكنایی هاتووەتێ. ژنی كورد زگماك هۆنەر بووە. ئەوەی ئەو لە لایەلایە و بالۆرە و مەشكەژاندن و شینگێڕیی مردوو و… دا وەك هۆنراوە خوڵقاندوویەتی، لە باری ناوەرۆك و جوانیناسییەوە بێ وێنەیە و پیاوی كورد، لە كاری مۆسیقا دا، ئەو بابەت ‌و دیالێكتانەی لە ژن وەرگرتووە و ئەوە كە لە حەیراندا لە زمان كیژەوە دەگوترێ، ئەمانەتدارییەكە لە لایەن پیاوەوە. ئەگینا ژن، ئەویش ڕاستەوخۆ، كەی ئەو دەرفەتەی بووە كە توانایییەكانی خۆی لە مۆسیقا دا، ئەویش لە سەردەمێكدا كە تەنانەت بۆ پیاویش گۆرانی گوتن بە كارێكی سووك داندراوە، بهێنێتە مەیدانەوە؟ (خزری )

زۆر لە گەڕیدە و رۆژهەڵاتناسەكان لە بیرەوەرییەكانیاندا باسی ئەوە دەكەن كە  ژنی كورد لە چاو ژنی نەتەوەكانی دیكە ئازادتر بووە و رێزی زۆر گیراوە و لە هەندێ مەڵبەند و ناوچەی كوردستاندا ژن سەرۆك هۆز و عەشیرەتیش بووە. خۆی ئەوە دوور نییە لە راستییەوە بەڵام جێی تێڕامان و لێوردبوونەوەیە كە بۆچی لە سیستەمی ژێر دەسەڵاتی ژنەكانیشدا ژنە گۆرانیبێژ  و دەنگبێژی ژن یان هەڵنەكەوتوون یان ئەگەر هەڵیش كەوتبێتن، ئەوا دەنگیان كپ كراوە و  گرنگییان پێ نەدراوە؟

ئاشكرایە ئافرەتە حەیرانبێژەكانمان لەبەر باری دواكەوتووی كۆمەڵ و نەبوونی ئازادی و داب و نەریت و كێشە كۆمەڵایەتییەكان، نەیانتوانیوە بە سەربەستی و ئاشكرا حەیران بڵێن و دەنگی خۆیان هەڵبڕن. هەر ئەمەشە بۆتە هۆی ئەوەی ئاواز و تێكستەكانیان تۆمار نەكرێن و زۆربەی زۆری ئەو دەنگانەش بە شاراوەیی سەر بنێنەوە.

ژنە نووسەرێكی فارس بە نازناوی فلێرتیشیا سەبارەت بە ژنی هونەرمەند لە كۆمەڵگەی ئێران دا دەڵێ: ژنە هونەرمەندی ئێرانی ناچارە لە ترسی زمانی خەڵك بەردەوام بیر و هزر و حەز و خۆزگە و ئاواتەكانی سانسۆر بكا. چونكە بەردەوام بیر لەوەدەكاتەوە ئاخۆ خەڵكی چۆنی باس دەكەن و چیی پێ دەڵێن؟ ئەگەر ئەو گۆرانییەكی ئاوا بچڕێ یان جلوبەرگێكی لەو چەشنە لەبەر بكات بڵێی چۆنی باس بكەن؟ … یەكێك لە كێشە و بەربەستە هەرە بەهێزەكانی بەردەم ژنە هونەرمەندی ئێرانی پابەندبوون بە بنەماكانی بنەماڵەكەیەوە بووە. چونكە بەردەوام ترسی ئەوەی لە دڵدا بووە نەكەوێتە بەر پرسیار و هەڕەشەی ئەندامانی بنەماڵەكەیەوە كە ئەوانیش خۆیان لەبەر كاریگەریی كۆمەڵگاكەیاندا بوون. بەڵام هونەرمەندێكی پیاو لەو كێشانەی نەبووە یان ئەگەر هەشیبووبێ، ئەوە زۆر كەمتر بوون. (فلێرتیشیا )

ئەوە قسەی ژنە نووسەرێكی فارسە. لەكەس شاراوە نییە كە فارسەكان سەبارەت بە مەسەلەی ژن و تێڕوانینەكانیان لە ژن و مافەكانی ژن، نەرم و نیانترن لە ئێمەی كورد. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی لە مێژینەی خوێندەوارییەكەیان. بەڵام دەبینین لە نێو گەلی فارسیشدا وەها مەسەلەیەك لەگۆڕێدایە و كێشە كۆمەڵایەتییەكان تابۆی بەردەم ژنانن و ئەوە ژنەكانن بە خۆپەروەردەكردن و خۆ پێگەیاندن و قوربانیدان دەبێ ئەو بڤە و تابۆیانە بشكێنن. بەو پێیە لە نێو گەلی كورددا كە گەلێكی تا سەر ئێسقان خێڵەكی بووە و نەخوێندەواری بەهۆكاری جۆراوجۆر زۆر درەنگتر لە گەلانی دیكە كوردستانی تەنیوەتەوە، ئەو كێشە و گرفتانە ئاڵۆزتر و قووڵتر بوون. لەوەها كۆمەڵگایەكدا بەو هەمووە گرفت و كۆسپ و لەمپەرەوە، دەبێ ژنە حەیرانبێًژی كورد چۆن ژیابێت و چەندەی رێز لێ گیرابێت؟

لێرەوە دەبێ بچینە سەر باسی ژیان و بەسەرهاتی مەنیج حەیران بۆ ئەوەی باشتر ئەو راستییەمان بۆ روون بێتەوە:

ژیان و بەسەرهاتی مەنیج حەیران لە ئاوێنەی یادەوەرییەكاندا

وەك لە پێشەكیی ئەم باسەدا ئاماژەمان پێ دا، بەداخەوە مەنیج حەیران بەڵگە و دیكۆمێنت و شوێنەوارێكی لە دەنگ و هونەرەكەی لێ نەماوەتەوە و  ئەویش وەك هەموو ژنە هونەرمەندەكانی سەردەمی خۆی بە هەناسەساردی سەری ناوەتەوە. جێگەی داختر ئەوەیە كە هەتا ئەم دواییانەش ئاوڕێك لە ژیانی ئەو هونەرمەندە نەدراوەتەوە تا سەید محەمەد سەمەدی و ئەنوەری سوڵتانی لێرە و لەوێ كۆمەڵێك باسیان لەو پەیوەندییەدا ورووژاند و سەید محەمەد سەمەدی وەك لەو وتارەیدا باسی دەكات لە كتێبی “ئاوڕێك وەسەر مێژووی مەهاباد” دا كورتە ئاوڕێكیشی لە ژیانی مەنیج حەیران داوەتەوە بەڵام وەك بۆخۆی لەو وتارەدا دەڵێ لەوێ زانیارییەكانی كورت و كرچ و كاڵ بوون: ناوبراو لە ژمارەی 105 گۆڤاری مەهاباددا دەڵێ:

لە كتێبی «ئاوڕێك وە سەر مێژووی مەهاباد»دا، كاتی خۆی ئاماژەیەكی كورتی ژیانی مەنیج حەیرانم كرد، هەر چەند زانیارییەكە كەم بوو، بەڵام پێم حەیف بوو لە مێژووی مەهاباددا، ئەگەر زۆر بە كورتییش بووبێ، باسێك لەو ژنە هونەرمەندە نەكرێ.(صمدی، 1994: ل379)

      پاشان كاك هاشمی سەلیمی لە وتارێكدا تیشكێكی تری خستە سەر ژیانی ئەو هونەرمەندە. بە لوتف و دڵفراوانیی دۆستی بەڕێزم كاك ئەییووب خاجەوی، بەرپرسی ئیدارەی ئەوقافی شاری مەهاباد، توانیم دەستم وە چەند بەڵگەیەكی بەنرخ ڕابگا كە پێوەندییان بە ژیانی ئەو خاتوونە هونەرمەندەوە هەیە. سپاسی ئەو برا خۆشەویستە دەكەم و وە بیر دێنمەوە كە بەڕێزیان لە ڕێگەی ڕێكوپێك كردنی بەڵگەنامەكان و پێشینەی ئەوقافی شاری مەهاباد، خزمەتێكی گرینگی بە ساغكردنەوەی مێژووی ئەم ناوچەیە كردووە، كە لە داهاتوودا ئەم كارەی بەڕێزیان ڕووناكییەكی زۆر دەخاتە سەر لایەنە تاریك و شاراوەكانی مێژوومان. ئەم خزمەتەیان شایستەی سپاس و پێزانینە و هیوادارم وێنەیان زۆر بێ.(سەلیمی، 2006: ل38)

      دیارە ئەوەی لەسەر ژیانی پڕ لە كوێرەوەری و كەند و كۆسپی كۆمەڵایەتیی هونەرمەندەكان باسمان كرد هەر تایبەت بە ژنان نەبووە بەڵكو ئەو بەڵایە داوێنی پیاوە هونەرمەندەكانیشی گرتووەتەوە. لە سەرەتای باسەكەشدا ئاماژەم بە كۆمەڵە ناو و ناتۆرەیەكی پڕ لە سووكایەتی كرد كە داویاننەتە پاڵ هونەرمەندەكان. لەگەڵ ئەوەشدا یەكێكی دیكە و دەتوانین بڵێین هۆكاری هەرە سەرەكیی بزربوون و نەمانی ئەو دەنگانە، نەبوونی ئامێری دەنگ هەڵگرتنەوە بووە. چونكە ئەوەی دەنگی ون بووە هەر مەنیج حەیرانەكان نین، بەڵكو ژمارەیەكی زۆر لە پیاوە دەنگخۆش و هونەرمەندەكانیش هیچ شتێكیان لەپاش بەجێ نەماوە. با لێرەوە لەگەڵ لێكۆڵینەوە و بەدواداچوونەكانی سەید محەمەد سەمەدی ئاوڕێكیش لە ژینگە و ژیانی مەنیج حەیران بدەینەوە:

لە دانیشتنی دۆستانەی ڕۆژی چوارشەممۆ، 20ی خەزەڵوەری 1388 (2009) لە ئیدارەی ئەوقافی مەهاباد، بۆم دەركەوت كە خاتوو مەنیج حەیران خانووبەرەی خۆی كردووەتە وەقفی «خانەقای شێخ حیسامەددین» و «مزگەوتی حاجی ئەحمەدی لەشكری» كە هەر دوو بینا لە شاری مەهاباد و لە حەوشەیەكدا هەڵكەوتوون. ئەو خانوویە بەرهەمی ژیانی پەنجا ساڵەی مەنیج حەیران بووە كە لە گەڕەكی پشتقەڵا و نزیك شەقامی «جامی جەم»ی ئێستا هەڵكەوتبوو. وەقفنامەكە لە سێیەمین ڕۆژی مانگی ڕەشەمەی  1332 (1952)ی هەتاوی نووسراوە، كە مەنیج حەیرانیش لە بانەمەڕی هەمان ساڵدا، لە تەمەنی پەنجا ساڵی، كۆچی دوایی كردووە، واتە وەقفنامەكە دە مانگ دوای مەرگی مەنیج حەیران نووسراوە. لەم بەڵگەنامەیەدا، كاك عەلی سوڵتانی، خوشكەزای مەنیج حەیران، وەسێتی پووری بەجێهێناوە و كاروباری مەوقووفەكەی بە ئەنجام گەیاندووە. مەنیج حەیران كە بە سجیل ناوی «مەنیجە دەفی»یە، 21ی گەلاوێژی ساڵی 1282 (1903)ی هەتاوی  ، لە گوندی «قەمتەرە»ی نێوان مەهاباد و بۆكان لە دایك بووە و لە بانەمەڕی ساڵی 1332(1952) لە شاری مەهاباد كۆچی دوایی كردووە.      خوشكێكی بووە بە ناوی «خەجیج»، كە كاك عەلی سوڵتانی كوڕی ئەو خەجیجەیە و تەنیا میراتگری مەنیج حەیران بووە. «عەلی» كوڕی «خەلیلی سوڵتانی» و هەر دوو دانیشتووی مەهاباد بوون. لە كەوتنە پێوشوێنی كاك عەلی و بنەماڵەی ئەم «سوڵتانی»یە ، لە ڕێگەی لوتف و یارمەتیی دۆستانی بەڕێزم، كاك قاسم ئەڵڵاوەیسی و جەنابی حاجی كەریم كەریمزادە و جەنابی سەید محەممەدئەمینی قادری موكری، كە هەر سێ كەس مەنیج حەیرانیان دیوە، ئاگادار بووم كاك خەلیلی سوڵتانی كە لە مەهاباد بە «خەلیلی قاچاخچی»   و «خەلیلی مەنیج حەیرانێ» ناسراوە، دوو ژنی هەبووە، یەكیان خات خەجیجی خوشكی مەنیج حەیران، كە دەبێتە دایكی ئەم «عەلی»یە. عەلی مامۆستای خوێندنگە بووە و بەر لەوەی ژن و ماڵ پێكەوە بنی، كۆچی دوایی كردووە. لە ژنەكەی تریشی تاكە كچێكی هەبووە كە ئێستا لە ژیاندایە، بەڵام ماڵی لە مەهاباد نیە. بە وتەی بەساڵاچووانی مەهاباد كە مەنیج حەیرانیان لە نزیكەوە دیوە، ئەو خاتوونە هونەرمەندە لە ناو كۆمەڵی ئەو سەردەمی مەهاباددا ڕێزی تایبەتی هەبووە و خەڵك خۆشیان ویستووە. هەرچەند لە كۆمەڵی بچووك و بەستراوی، ئەو سەردەمدا، گۆرانی گوتن و دەفە‌ لێدان و داوەت گێڕان، بەتایبەت بۆ ئافرەت كارێكی ناپەسند بووە، بەڵام كەسایەتی و هەڵسوكەوتی مەنیج حەیران بە چەشنێك بووە كە كەس بە چاوی سووك تەماشای نەكردووە. لەگەڵ زۆربەی پیاوانی سابڵاغ دۆستایەتی بووە و بە ناوی بچووك بانگی كردوون. بەرگ و لیباسی گرانبایی و نائاسایی دەبەر نەكردووە و شێوەی جلوبەرگەكەی ساكار، خاوێن و تایبەت بەخۆی بووە. ئەو كەسانەی لە مەجلیسی مەنیج حەیراندا حوزووریان بووە و ئێستا لە ژیاندان، دەڵێن: دەنگی هەندێ گڕ و بە گوێ خۆش نەبوو، بەڵام بەسەر هەواكاندا زۆر زاڵ بوو. ئەوپەڕی شارەزایی و هونەری خۆی لە گۆرانیی «ئای حەریرە و ئاگر بارانە»دا نیشان دەدا. گرووپی وی پتر ئەو سێ كەسە بوون: برایم هەللامە، كە خۆی گۆرانیبێژێكی بەناوبانگ و ڕێزدار بوو، قادر ناوێك كە شارەزای ئەو ئامێرانە بوو كە بە فوو لێدەدرێن و ڕەحمانە گۆج كە ئوستادی تەپڵ بوو.

بەڵام سەبارەت بە ژیانی مەنیج حەیران لە ژمارەی 106ی گۆڤاری مەهاباددا كاك ئەنوەری سوڵتانی نووسیوێتی:

 چە‌ند زانیارییە‌كی نوێ سە‌بارە‌ت بە‌ مە‌نیج حە‌یران

وتاری ڕێزدار ‎سە‌ید محە‌ممە‌دی سە‌مە‌دی سە‌بارە‌ت بە‌ هونە‌رمە‌ندی گە‌ورە‌ی موكریان مە‌نیج حە‌یران، كە‌ لە‌ ژمارە‌ی 105ی گۆڤاری مەهاباد‌دا بڵاوكرایە‌وە‌، چە‌ند ڕاستییە‌كی بە‌ بە‌ڵگە‌ی لە‌مە‌ڕ ئە‌و هونە‌رمە‌ندە‌ ئاشكرا كرد و هە‌وڵێك بوو بۆ ڕوونكردنە‌وە‌ی لایە‌نێك لە‌ مێژوویە‌كی نادیاری هونە‌ری مۆسیقا لە‌ موكریان.

      وتارە‌كە‌، سە‌بارە‌ت بە‌ شوێنی ژیان یا لە‌دایكبوونی مە‌نیج حە‌یران بابە‌تێكی بە‌ بە‌ڵگە‌ی خستە‌ ڕوو و ئە‌ویش كێشە‌ی خە‌ڵكی “قە‌متە‌رە” بوونی مە‌نیج حە‌یرانە‌. من لە‌گە‌ڵ نووسە‌ردام كە‌ مە‌نیج حە‌یران خە‌ڵكی گوندی “ڕە‌حیم خان” نە‌بووبێ، وە‌ك‌ لە‌ بیرە‌وە‌رییە‌كانی دایكم “ئامینە‌ محە‌ممە‌دیان”دا باسی لێوە‌ كراوە‌(ژمارە‌ 37ی گۆڤاری گزینگ، سوئێد، زستانی 2003، لاپە‌ڕە‌ 38). هۆكارە‌كە‌شی دە‌بێ ئە‌وە بێ كە‌ دایكم شارە‌زایییە‌كی زۆری لە‌مە‌ڕ گوندە‌كانی ناوچە‌ نە‌بوو، هە‌روەها ساڵانێكی زۆر بە‌ سە‌ر مە‌سە‌لە‌كە‌دا تێپە‌ڕ ببوو و ئاشكرایە‌ لە‌ مە‌ودایە‌كی وا دووری زە‌مە‌نیدا تاك نە‌توانێ سە‌رە‌هە‌ودای ڕووداوە‌كان بە‌ باشی بە‌ یە‌كە‌وە‌ ببە‌ستێتە‌وە‌.

ئێوارە‌ی ڕۆژی 1/1/2010 لە‌سە‌ر هە‌مان بابە‌ت بە‌ تە‌لە‌فون قسە‌م لە‌گە‌ڵ ڕێزدار جە‌عفە‌ر قزڵجی كرد، كە‌ مامۆستای خانە‌نشینە‌ و لە‌ بۆكان دە‌ژی*. كاك جە‌عفە‌ر لە‌ پێوە‌ندیی باسە‌كە‌دا هە‌ندێك زانیاریی پێدام و داوای لێكردم وتە‌كانی ئە‌و بە‌ خوێنە‌رانی گۆڤاری مە‌هاباد ڕابگە‌یێنم. بۆچوونە‌كانی كاك جە‌عفە‌ر جێگە‌ی سە‌رنجی تایبە‌تن، بەڵام لە‌ ناو قسە‌كانیدا مە‌سە‌لە‌ی ناوی گوندە‌كە‌ی مە‌نیج حە‌یران قووڵتر دە‌بێتە‌وە،‌ بە ‌وە‌ی ناوبراو گوندێكی سێهەم وە‌ك شوێنی لە‌دایكبوونی مە‌نیج حە‌یران دە‌ست نیشان دە‌كا. من بە‌ بێ ئە‌وە‌ی بۆچوونی خۆم سە‌بارە‌ت بە‌ لایە‌نێكی مە‌سە‌لە‌كە‌ دە‌رببڕم لێرە‌دا عە‌ینی قسە‌كانی كاك جە‌عفە‌ر دە‌نووسمە‌وە‌ و هیوادارم سوود بە‌خش بن و لە‌ عە‌ینی كاتدا، بە‌ دابی ئە‌مڕۆی ڕووناكبیرانی كورد نە‌بنە‌ هۆی قسە‌ بە‌شە‌ڕدان و یە‌كتر پووچاندنە‌وە‌ و بە‌ پێچە‌وانە‌، بۆ نووسینی ڕاستییە‌كانی مێژووی نوێی كوردستان كە‌ڵكیان لێ وە‌ربگیرێ. ئە‌وە‌ كورتە‌ی قسە‌كانی كاك جە‌عفە‌ری قزڵجییە‌ لە‌ سە‌ر تە‌لە‌فون، كە‌ من یادداشتم كردوون:

  1. مە‌نیج حە‌یران لە‌ گوندی “ئۆینە‌چی” لە‌ دایك بووە‌ و بە‌ منداڵی ماڵیان چۆتە‌ گوندی “جامە‌رد”. ئە‌و گوندانە‌ كە‌وتوونە‌تە‌ ڕۆژهە‌ڵاتی بۆكان و كە‌وشە‌نیان لێك دە‌گە‌ڕێتە‌وە‌.
  2. مە‌نیج حە‌یران لە‌ جامە‌ردە‌وە‌ هاتۆتە‌ بۆكان و ئە‌وە‌ی كە‌ ئامینە‌خانم گوتوویە‌تی ڕاستە‌ و هاتۆتە‌ ماڵی ئێمە‌ و دایە‌ سە‌یدم فتوای بۆ نە‌داوە‌ ببێتە‌ گۆرانیبێژ و پێی گوتووە‌ بچێ بۆ سابڵاغ.
  3. من (واتە‌ كاك جە‌عفە‌ر)، مە‌نیج حە‌یرانم زۆر دیتبوو، هە‌م لە‌ بۆكان لە‌ ماڵی خۆمان، هە‌م لە‌ مە‌هاباد لە‌ ماڵی “سە‌یدی”یە‌كان (كە‌ دایك‌ برای دایكمن).
  4. ئە‌و وێنە‌یە‌ی وا لە‌ گۆڤاری مە‌هاباد (ژمارە‌ 105)دا بڵاو بووە‌وە‌ بە‌ دڵنیایی هی مە‌نیج حە‌یران نییە‌. ئە‌و، كراس و شە‌ڵواری دە‌بە‌ر دە‌كردن و جلیسقە‌یە‌كی وە‌ك كڵۆنجە‌شی بە‌سە‌ردا دە‌بە‌ر دە‌كرد.
  5. مە‌نیج حە‌یران كچی مام ڕە‌شید ناوێك و ئامۆزای دادامین (ئامینە‌ كە‌یفە‌)ی دایكی حە‌سە‌ن زیرە‌ك بوو، واتە‌ حە‌سە‌ن زیرە‌ك دە‌بێتە‌ بن ئامۆزای مە‌نیج حە‌یران.
  6. بۆ پشت ڕاست كردنە‌وە‌ی ئە‌م خاڵە تایبە‌تە‌،‌ قسە‌م لە‌گە‌ڵ ڕێزدار حاجی حوسە‌ین زیرە‌ك، برای حە‌سە‌ن زیرە‌ك، كرد كە‌ ئێستا لە‌ بۆكان دە‌ژی و ئە‌ویش بە‌ ڕاشكاوییە‌وە‌ گوتی “بە‌ڵێ دایكم و مە‌نیج حە‌یران ئامۆزای یە‌كتر بوون”.

ئە‌وە‌، سە‌رجە‌می قسە‌كانی كاك جە‌عفە‌ر قزڵجی بوو و من لە‌ سە‌ر ئیجازە‌ی خۆی و بۆ ئاگاداریی خوێنە‌رانی گۆڤاری مە‌هاباد ڕامگە‌یاندن. بۆچوونە‌كانی كاك جە‌عفە‌ر ئە‌گە‌ر كێشە‌ی گوندی مە‌نیج حە‌یران یە‌كلایی نە‌كە‌نە‌وە‌، لای كە‌م ڕاستییە‌كی گرنگمان بۆ دە‌ردە‌خە‌ن، ئە‌ویش پە‌یوە‌ندیی خزمایە‌تی مە‌نیج حە‌یران لە‌گە‌ڵ حە‌سە‌ن زیرە‌كە‌. لام وایە‌ خزمی دوور و نزیكی مە‌نیج حە‌یران یا خود دانیشتووانی بە‌ساڵاچووی قە‌متە‌رە‌ و جامە‌رد بتوانن لە‌م پێوە‌ندییە‌دا بابە‌تی ڕوونكە‌رە‌وە‌یان هە‌بێ و وا هە‌یە‌ زانیاریی ئە‌وان سە‌بارە‌ت بە‌ شوێنی لە‌دایكبوونی ئە‌و هونە‌رمە‌ندە ڕچە‌شكێنە‌‌ و پێوە‌ندیی ئە‌و و حە‌سە‌ن زیرە‌كیش یە‌كلاكە‌رە‌وە‌ بن. بەڵام من هیچ زانیارییە‌كم لە‌و بابە‌تانە‌وە‌ نییە‌ و لێرە‌ بە‌دواوە‌ خۆم لە‌ باسە‌كە‌ دە‌كێشمە‌وە‌ و دایدە‌نێم بۆ شارە‌زایان و ئە‌و ئیحتیمالە‌ی كە‌ لە‌ داهاتوودا بە‌ڵگە‌ی تازە‌تر لە‌ سە‌ر مە‌سە‌لە‌كە‌ دە‌ربكە‌وێ.

2/1/2010

ئە‌نوە‌ر سوڵتانی – لە‌ندە‌ن

بەڵام گۆڤاری مەهابادیش لەو نێوەدا بێ دەنگ نییە و لە نێوان هەر دوو نووسەر و رووناكبیر سەید محەمەد سەمەدی و ئەنوەری سوڵتانیدا دەكەوێتە داوەریكردن و لە پەراوێزی وتارەكەی كاك ئەنوەردا وەك تێبینی دەنووسێ:

تێبینیی  گۆڤاری”مە‌هاباد” سەبارەت بە خاڵی ١ و ٤:

 بە پێی بەڵگەكانی ئیدارەی ئەوقاف و سەبتی ئەحواڵی مەهاباد دەركەوتووە كە مەنیج حەیران لە گوندی “قەمتەرە” لە دایك بووە، ئیدی پاشان چووبێتە كوێ و لە كوێ ژیابێ پێوەندیی بە باسی شوێنی لە دایكبوونیەوە نییە. كاك جەعفەر بە پێی چ بەڵگەیەك دەڵێ مەنیج حەیران لە گوندی “ئۆینە‌چی” لە دایك بووە؟

 بە پێی ئەو زانیارییانەی لە ژمارە ١٠٥ی “مەهاباد”دا بڵاو بوونەوە مەنیج حەیران مریدی “شێخ حیسامەددین” بووە. وێدەچێ كاتێك چووبێ بۆ زیارەتی “شێخ”، جل‌وبەرگی ئەو ناوچەیەی دەبەر كردبێ. دروست نییە هەر لەبەر شێوەی جل‌وبەرگ ئاوا بە دڵنیایی‌یەوە بگوترێ ئەوە مەنیج حەیران نییە.

 خاڵەكانی دیكە جێی سەرنجن و پێویستە بۆ ڕوون بوونەوەی ژیاننامەی مەنیج حەیران بكرێنە بنەمای لێكۆڵینەوەیەكی وردتر. ئێمە چاوەڕوان بووین شێوە و ڕووخساری مەنیج حەیران بكەوێتە بەر سەرنج نەك جل‌وبەرگی.

ئەوەی راستییە دەكرێ هەر پشت بە بەڵگەكان ببەستین و بەو پێیەی سەید محەمەد سەمەدی دەستی بەو بەڵگانە راگەیشتووە كە دایرەی رەگەزنامەی مەهاباد خستوویەتە بەر دەستی، هەتا بەڵگەیەك نەبێ كە بەڵگەكانی سەمەدی رەد بكاتەوە، هەر دەبێ پشت بەو ببەستین و ئەو پشتڕاست بكەینەوە.

 دەقی وەرگێڕدراوی بەڵگەنامەكان بە كوردی

دەقی بەڵگەنامەی مەوقووفەكە، دوو لاپەڕەی فارسییە، كە وێنەی هەر دوو لاپەڕەم كردووەتە پەیوەستی ئەم وتارە و وەرگێڕاویان بە كوردی ئاوایە:

بەڵگەنامەی یەكەم:

لەبەرنووسراوەی بەڵگەی وەقفنامەی ژمارە 6205/6212 – 3/12/1332 لە نێوان ئاغای عەلی سوڵتانی و مزگەوتی حاجی ئەحمەد و خانەقای شێخ حیسامەددین، كە نوور لە قەبری ببارێ.

لە بەرواری ژێروو، ئاغای عەلی سوڵتانی، كاسبكار، خاوەن ناسنامەی ژمارە 163ی دەرچوو لە مەهاباد، كوڕی خەلیل، دانیشتووی مەهاباد، لە خانووی پلاك 2217، تاكە میراتگری مەنیجە دەفی، بە پێی شایەتنامەی پاوانكردنی میرات بە ژمارە 196ـ ١٠/١٠/١٣٣٢ی دادگای مەهاباد، لەم دەفتەرخانەیەدا حازر بوون و لە دۆخی تەندرووستی و سڵامەتیی لەشیدا كە سەرجەم دانپێداهێنانەكان و گۆڕانكارییەكانی شەرعی لە لایەن وییەوە لواو و سەلمێنراو بوو، بەبێ نابەدڵی و زۆری، بە ئەوپەڕی ڕازی بوون و حەز و ویستی خۆی، بەروبووی چوار دانگی بەشنەكراو لە شەش دانگ (دوو دانگی جیا و بەشكراو)ی دەستێك خانووبەرەی خاوەن پلاكی دووی فەرعی، سەر بە 797، لەگەڵ هەشت بەشی جیانەكراوە لە دوازدە بەشی سەر بە سیوشەش بەشی شەش دانگ، گۆڕەپانی دەستێك خانووبەرەی پلاك 797، كە هەشت بەشی پێشتر باسكراو، پشكی عەلیی ناوبراوە لە گۆڕەپانی خانووی ژمارە 797ی هەڵكەوتوو لە شاری مەهاباد، كە سنوور و پێناسەكانی بەرامبەرە لەگەڵ دۆسیەی پێوەندیدار بەم بابەتە، كە لە ئیدارەی سەبتی شارستانی مەهاباد هەڵگیراوە، لە ڕێگەی خوا و بۆ هەتا هەتا كرایە وەقفی خانەقای حەزرەتی شێخ حیسامەددین، نوور لە قەبری ببارێ و مزگەوتی حاجی ئەحمەد بە نیوەیی، كە هەر دوو هەڵكەوتوون لە شەقامی پەهلەوی، ڕووبەڕووی شارەوانیی مەهاباد، داهاتی ئەو خانووبەرەیە بە چەشنی بەرامبەر بكرێتە خەرجی ئاوەدانی و پێداویستییەكانی خانەقا و مزگەوتی باسكراو. لەم بەروارە بە دواوە مافی هەر چەشنە پێوەندی و خاوەنیەتی و هەروەها دەستتێوەردان و گۆڕانكاری ئەو موڵكەی لە خۆ وەرگرتووەتەوە و ئاغای مستەفا برینجی بە ناسنامەی ژمارە 4810ی دەرچوو لە مەهاباد كوڕی خوالێخۆشبوو ڕەسووڵ، دانیشتووی مەهاباد، بوو بە بەرپرسی مەوقووفەكە و لێپرسراوی كاروباری خانەقا و مزگەوتەكە و بە پێی نامەی ژمارە 1777ـ ١٢/١١/١٣٣٢ی (1952)  ئیدارەی ئەوقافی شارستانی مەهاباد موڵكەكەی تەحویل وەرگرت و ڕێوڕەسمە ئاسایییەكانی بە ئەنجام گەیاند و بەڵگەنامەی ئیمزا كرد.

لە ڕێكەوتی سێیەم ڕۆژی ڕەشەمەی 1332ی هەتاوی بەرامبەر هەژدەی جیمادیوسانی 1373ی كۆچی، جێگە ئیمزای سوڵتانی، شوێنی قامكی شادەی دەستی ڕاستی مستەفا، كە ئەمانە دەبنە بەڵگەی دروست بوونی هەموو ئەو دێڕانەی لە سەرەوە نووسراون. لە مێژووی نووسرانی ئەم دەقەدا، ئەم كارانە لە لای من بە ئەنجام گەیشتن. سەید محەممەد ڕەئووفی قازیی موكری. ئەم لەبەر نووسراوەیە دەقاودەقی خودی بەڵگەنامە بنەڕەتییەكەیە. مۆری دەفتەرخانەی ژمارە 3ی مەهاباد.

 خێرەومەند: خاتوو مەنیجە دەفی(مەنیج حەیران)

 وەبرەوخەر: عەلی سوڵتانی، خوشكەزا و تاكە میراتگری مەنیج حەیران

بەڵگەنامەی دووهەم:

لە بابەت وەسێت و وەقفی خاتوو مەنیجە دەفی، ناسراو بە مەنیج حەیران، كە لە نێوان ئیدارەی ئەوقاف و میراتگری خاتوو مەنیجە ناكۆكییەك لەسەر چەندێتی و چۆنیەتیی مەوقووفەكە پێكهاتبوو، دوای گۆڕینەوەی بیروڕا و لێكۆڵینەوەی پێویست، میراتگر كە تاكە خوشكەزایەكە بە ناوی عەلی سوڵتانی، كاسبكار، بە ژمارە ناسنامەی 163ی دەرچوو لە مەهاباد، كوڕی ئاغای خەلیل، بڕایەوە كە ئەوەی وەقف كراوە بریتییە لە چوار دانگ خانووبەرەی پلاك 797ی مەهاباد و جگە لەمە هیچ شوێنێكی تر لە لایەن خوالێخۆشبوو خاتوو مەنیجەوە وەقف نەكراوە. چونكە ئاغای عەلی ناوبراو بەڵێنی دا پێنج هەزار قڕانیش لە بابەت كەڵكوەرگرتنی (تا ئێستای) لەو چوار دانگە، بدا بە خانەقا و مزگەوتی مەوقووفەپێدراو، ئیدارەی ئەوقاف داوخوازیی میراتگری سەلماند و دووی كارەكەی نەگرت. سا عەلی ناوبراو وە ئەستۆی گرت كە لە دوای جێبەجێ بوونی پاوان كردنی میرات و نووسرانی بەڵگەنامە و وەقفنامەی ڕەسمی، هەر ئەو چوار دانگە بە نێو مزگەوتی حاجی ئەحمەد و خانەقای شێخ حیسامەددین بكا و هەروەها وە ئەستۆی گرت كە پێنج هەزار قڕان تاوانەكەش لە بەرامبەر ڕەسیددا بدا بە بەرپرسانی ئەوقافی مزگەوت و خانەقای باسكراو تا خەرجی ئاوەدانی بكرێ و ئەگەر هاتو لە بەڵێنی لایدا ئەشێ حەوت هەزار تمەن بدا بە ئیدارەی ئەوقاف. ئاغای خەلیل سوڵتانی، كاسبكار، خاوەن ناسنامەی ژمارە 9077ی مەهاباد، هەر بە هۆی ئەم بەڵگەنامەیەی حازرییەوە دەستەبەری لە بەڵێنییەكانی میرزا عەلی كردووە. هەروەها ئەگەر لە دواییدا میراتگرێكی جگە لەمەی ئێستا پەیدا بوو، خودی ئاغای خەلیلی ناوبراو بەرپرسە و دەبێ وەڵامدەرەوەی ئەو كەسە بێ.

مەلا عەبدوڵڵا مودەڕڕیسی/ مەلا محەممەد لاهیجانی/ مەلا سەید هاشمی حوسێنی/ مەلا عەزیزی تەئیید/ عەلی سوڵتانی، میراتگر/ خەلیل سوڵتانی، باوكی میراتگر/ مستەفای برینجی، لێپرسراوی مزگەوت/ كەفیلی ئیدارەی ئەوقافی شارستانی مەهاباد، لەشكری.

هونەرمەندی كورد خاوەنی دڵێكی گەورە بووە. لەگەڵ ئەوەدا رەنگ بێ بەدەم ساردی و گەرمیی رۆژگارەوە زۆری ناڵاندبێ و گەلێ كێشەی كۆمەڵایەتیشی تووش بووبێ، بەڵام هونەرمەندی كورد ئەگەر بە رەهایی نەڵێین هەر هەموویان دەكرێ وەباڵیان بۆ بكێشین كە زۆربەی هەرە زۆریان گەل خۆشەویست و مرۆڤدۆست بوون. ئەوەتا هونەرمەندێكی وەك مەنیج حەیران وەسیەت دەكات پاش مەرگی، هەرچی لەپاشی بەجێ دەمێنێت بە وەقف و خێر بدرێتە مزگەوت، بۆ ئەوەی خێرێكی بۆ خەڵكی خودا تێدا بێ. چونكە لە مزگەوتەكانی ئەوكاتی رۆژهەڵاتی كوردستاندا وەك دەگێڕنەوە جگە لەوەی مزگەوت پەناگەی رێبوار و لێقەوماوانیش بووە، زۆرجاران ژینگە و پێگەیەكی لەبار بووە بۆ پەروەردەی فەقێ و خوێندەواران. جگەلەو بەڵگەنامانەی سەید محەمەد سەمەدی دەستی پێیان راگەیشتووە دیارە بەڵگەنامەی دیكەش هەبوون بەڵام وا دیارە سەید محەمەد نەیتوانیوە وەریان بگرێت:

جگە لەم بەڵگەنامەیە، هەندێ نامە و بەڵگەی تریش لەسەر مەوقووفەكەی خاتوو مەنیج حەیران هەن كە لە ئیدارەی ئەوقافی مەهاباد پارێزراون. بەڵام ئەوەی پێوەندی بە ژیان و ناساندنی پتری مەنیج حەیرانەوە هەبوو هەر ئەم دوو بەڵگەنامەیەی سەروو بوو. ئەم بەڵگانە لەو ڕوانگەیەوە گرینگن كە ژنە گۆرانیبێژێكی دەستەنگ و هەژار، خاوەن دڵێكی وەها گەورە و دەوڵەمەند بووە كە سەرجەمی سامان و دارایی خۆی، كە بریتی بووە لە چوار دیواری خانووبەرەیەك، بە مەوقووفە داوە. سوودی ئەو چەشنە مەوقووفانە تەنیا بۆ مزگەوت نەبووە، بەڵكوو بە پێی ڕێوڕەسمی ئەو سەردەم، هەر كەس لە بڵیند و نەویی ڕۆژگاردا تووشی گرفتێك هاتبێ، لە یەكەم هەنگاودا پەنای بۆ مزگەوت بردووە. نەخۆش، قەرزدار، داماو بۆ چارەی دەردی خۆیان ڕوویان لە مزگەوت كردووە و مزگەوتیش هەر بە هۆی داهاتی ئەو مەوقووفانە دەستگری كردوون. كەسانێك كە وە دوای خوێندن كەوتوون بەڵام توانایی ماڵییان نەبووە، هەر لەسەر ئەركی ئەو مەوقووفاتە درێژەیان بە خوێندن داوە. تەنانەت وشتری مەوقووفەش تایبەت بووە بەو كەسانەی كە سەفەریان لەبەر بووە و خەرجی كاروانیان نەبووە. كەوایە ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە بڕوانینە ئەرك و سوودی مەوقووفەكان، گرینگی و گەورەیی كارەكەی مەنیج حەیرانمان پتر بۆ دەردەكەوێ.

شیاوی باسە كە لە پێشینەی ئیدارەی ئەوقافی مەهاباددا بەڵگەنامەی وەقفی مەزهەبەكانی تری ئیسلام و دینەكانی تریش هەیە، بۆ نموونە: یای قەنداو قارەمانی، دانیشتووی گەڕەكی وێنەتانی شاری مەهاباد، بە پێی مەزهەبی خۆی، كە شیعە بووە، شەش دانگی خانووبەرەكەی خۆی كردووەتە وەقفی مزگەوتی حوسێنییەی مەهاباد. یای زارا گەوریلی، ناسراو بە زارا شەل، لە جوولەكەكانی مەهاباد، خانووبەرەی خۆی كردووەتە وەقفی كەنشتەی مەهاباد. شوێنی ئەو كەنشتەیە كە هەتا دەیەی پەنجای هەتاوی (حەفتاكانی زایینی) هەر مابوو، كووچەی پشت شۆعبەی ناوەندیی بانكی سپەی ئێستا بوو، كە بەداخەوە مەعلووم نەبوو چلۆن ئاسەواری بڕا و جێگاكەی بووبە خانوو! هەروەها كلیسای مەهابادیش كە لە دوای ڕووخانی بە هۆی سێڵاوی ساڵی 1315ی هەتاوی (1936ی زایینی) ئیدی ساز نەكرایەوە، مەوقووفاتی هەبووە. جگە لەو كەنشتە و كلیسایە، مزگەوتێكیش لە مابەینی بانكی سپە و دەفتەری ڕۆژنامەی ئیتلاعاتی ئێستا، واتە سەر چەقی شەقامی تاڵەقانی و نزیك بە مەیدانی چوارچرا، بە ناوی مزگەوتی «پیرئەلیاس» هەبووە كە پێشینە و بەڵگەنامەكانی ئەو شوێنەش لە ئیدارەی ئەوقاف دەدۆزرێنەوە. ئەو سێ پەرستنگایە كە هەر كام سەر بە ئایینێك بوون، ئێستا لەناوچوون.

مامۆستا هێمن لە توحفەی موزەفەرییەدا ئاوا باسی مەنیج حەیران دەكات

… مەنیج حەیران و زڵەخا چوختیش دوو ژنی بێباك بوون كە دەفەیان لێدەدا و گۆرانی داوەتیان دەگوت و شایەری شایی بوون و هیچ لە پیاوەكانی ئاواڵیان نەدەمانەوە، بەتایبەتی مەنیج كە خەڵكی سابڵاغ و لە خێرانێكی دەوڵەمەند و بەناوبانگ بوو و بۆ خاتری هونەرەكەی دەستی لە خزمەكانی هەڵگرتبوو.(ئوسكارمان، 2006: ل16)

      لە بەشی كەندوكۆسپەكانی بەردەم هونەرمەندی كورددا باسم لە روانگەی پڕ لە سووكایەتیی خەڵكی رەشۆكی كوردستان كرد كە چۆن بە سووك لێیان روانیون و زۆر جاران تڕۆیان كردوون.  رەنگ بێ ئەو بیرەوەرییەی لێرەدا دەیخەمە روو باشترین بەڵگەبێ بۆ پشتڕاستكردنەوەی قسەكانم:

بیرەوەریی دایكی ئەنوەر سوڵتانی

منداڵێكی تەمەن 9 ـ 10 ساڵان بووم. ماڵمان لەسەر گۆلی مەردانبەگ بوو، لە نیزیك حەوزە گەورەی بۆكان و دراوسێی ماڵمان لە دوو لاوە بنەماڵەی بەڕێز قزڵجی بوون. دایكی قازیی كاكەحەمە ژنێكی نوورانیی جێگەی ڕێزی خەڵك بوو لە بنەماڵەی سەیدەكانی زەمبیل و لە نێو خەڵكدا بە سەیزادەی گەورە ناو دەبرا. من ئەودەم لای سەیزادەی گەورە دەرسی قوڕعانم دەخوێند. ژنێك لە ماڵی سەیزادەی گەورە وەك كارەكەر ئیشی دەكرد كە لە عەینی كاتدا دایەنی یەكێك لە كوڕەكانی قازیی كاكەحەمە بوو و ئێستا بە ناوی كاك «جەعفەر قزڵجی»یەوە دەناسرێ. ئەو ژنەش ناوی «خانم جان» بوو بە «خات خانم جان» بانگ دەكرا. تا ئەو ساڵانەی دواییش هەر مابوو. ژنێكی ڕەزاسووك و بەڕێز و حەیابەخۆ بوو، كە هەموو كەس خۆشی دەویست، مێردیشی نەبوو. خات خانم جان دەنگی خۆش بوو، جاروبار لە مەجلیسی خانمەكاندا گۆرانی دەگوت، بەڵام هەرگیز لای پیاوان گۆرانی نەگوت. خانم جان خەڵكی گوندی «ڕەحیمخان» بوو لە نیزیك میاندواو و لەوێوە هاتبووە بۆكان. بە هۆی دراوسێتییەوە من ڕۆژانە خات خانم جانم دەبینی.

ڕۆژێكیان خۆشكێكی خات خانم جان لە ڕەحیمخانەوە هاتبووە بۆكان و من لە خزمەت سەیزادەی گەورەدا بووم بۆ دەرس خوێندن، كە خوشكەكەی خات خانم جان هاتە خزمەت سەیزادە و عەرزی كرد قوربان دەمەوێ بچم لە شایییەكاندا گۆرانی بڵێم، چ دەفەرمووی؟ سەیزادە گەورە پێی تێكچوو و فەرمووی: مەنیج! بۆكان جێگەی ئەو كارانە نیە، ئەگەر دەتەوێ گۆرانی بڵێی بڕۆ بۆ سابڵاغ!

ئەو دەم بۆكان شارەدێیەك زیاتر نەبوو و ژیان تێیدا وەك ژیانی دێهات دەچوو، لە كاتێكدا سابڵاغ لە چاو بۆكان شارێكی گەورە بوو و وا هەبوو ئەو چەشنە دیاردانە تێیدا عەیب نەبێ، یا خود كەمتر عەیب بێ. ئیتر من خات مەنیجم نەدیتەوە، بەڵام بیستم كە چووە بۆ سابڵاغ. چەند ساڵ دواتر باوكم، حاجی برایم سەقزی، نێوانی لەگەڵ سەردار عەلیخانی سەرداری موكری، كە دوایین سەرداری بۆكان بوو، تێكچوو و بە تۆراوی ماڵی پێچایەوە و ڕووی كردە سابڵاغ. ئێمە بۆ ماوەیەك لەوێ دەژیاین هەتا سەردار ناردی بە شوێن باوكمدا و دڵنەوایی كرد و ئێمەش گەڕاینەوە بۆكان.

 لەو ماوەیەدا كە لە سابڵاغ بووین، ڕۆژێكیان لە حەوشە مەشكەمان دەژەند، كەسێك لە دەرگای ماڵمانی دا، ئێمە لەوێ غەریب بووین و هەر بۆیە دەرگای ماڵمان دادەخست. دایكم چووە پشت دەرگاكە و گوتی كێیە؟ كەسەكە گوتی من «مەنیج»م، مەنیج حەیران، دەرگاكەم لێ بكەوە حاجی ژن. دایكم گوتی خات مەنیج من دەرگا لە تۆ ناكەمەوە، دوو كچی عازەبم هەن؛ چۆن دەهێڵم یەكی وەك تۆ بێتە ماڵم! جا هەر ئەو ڕۆیشتنە بوو كە مەنیج حەیران ڕۆیشت و ئیتر نەمبینییەوە. (حوسێن پور، 2003: ل23)

بەشی چوارەم

  • ئەنجامی توێژینەوە
  • پێشنیار و راسپاردەكا

ئەنجامی توێژینەوە

ئاكامی لیًَكۆڵینەوەكەمان بەو دەرەنجامە دەگەین كە هونەرمەندی كورد لە رابردوودا بێ پەناترین و بێ پشتیوانترین كەسی كۆمەڵگاكەیان بوون و لەو نێوەشدا ژنە هونەرمەندەكان پتر لە هەمووان غەدریان لێ كراوە. دەگمەنن ئەو هونەرمەندە پیاوانەی كە ئەگەر چەند ژنیشیان نەهێنابێ لانیكەم جارێك ژیانی هاوبەشیان پێك هێناوە، بەڵام بەشی زۆری هونەرمەندە ئافرەتەكانی كۆمەڵگای كوردی هەموو ژیانیان بووەتە قوربانی لە پێناوی حەزە هونەرییەكەیاندا. ئەگەرچی بەڵگەیەكی روون و ئاشكرا لە بەردەستدا نییە بەڵام پێدەچێ هونەرمەندێكی وەك مەنیج حەیران كە دواجار بەبێ كەسی و بێ میراتگر سەر دەنێتەوە و ماڵاوایی لە ژیان دەكات، هەر لەبەر ئەوە مێردی نەكردبێ و ژیانی هاوبەشی پێك نەهێنابێ لەوانەیە پیاوانی ئەو كات ئامادە نەبووبێتن لەگەڵ ژنە گۆرانیبێژێك زەماوەند بكەن. خۆی دوایین بیرەوەری لە بارەی ژیانی مەنیج حەیرانەوە واتە بیرەوەرییەكەی دایكی ئەنوەری سوڵتانی ئەو راستییەمان باشتر بۆ روون دەكاتەوە.

خۆی ئەگەر ئاوا نەبوایە بواری هونەری كوردەواری تا ئێستا بە سەدان قۆناغ لە پێشتر دەبوو. بەڵام ژیانی خێڵەكی و ئایین لێدراوی كوردی كە هەر دوو فاكتۆرەكە (خێڵ و ئایین) پشتیوان و رەوایی بەخشی سیستەمی پیاو سالارین هەموو ئەو هەل و دەرفەتانەیان لە ژنان زەوت كردووە و لەگەڵ باقی مافەكانی دیكەیدا ئەو مافەشیان لێی خواردووە.

پێشنیار و راسپاردەكان

بە ئاوڕدانەوە لە ژیانی ئێستا و پێكهاتەی ئێستای كۆمەڵی كوردەواریمان، روون و ئاشكرایە كە تەنیا ئامرازەكانی تەكنۆلۆژیا زیادیان كردووە ئەگینا ئەقڵی تاكی كورد بە داخێكی گرانەوە هێشتا زۆری ماوە لە ئەقڵێكی كرچ و كاڵ و ساواوە پێی بنێَتە ئەقڵێكی لۆژیكی و وەك مرۆڤ لە ئافرەت بڕوانێت و پێی وانەبێ ئافرەتی هونەرمەند بێ ئەملا و ئەولا بێ ئەخلاقە. ئەو ئەقڵیەتی خێڵەكی و بیركردنەوەیە كە تێیدا ژن تەنیا لە جەستەیدا كورت دەكاتەوە و لە دەرەوەی جەستەی ژن هیچ شتێكی دیكەی بۆ گرنگ نییە، بووەتە پەتای كۆمەڵگەكەمان. بەڵام ئەوە ئافرەتی كوردە كە دەبێ نەترسانە پێ بنێتە گۆڕەپانەكەوە و بە داهێنانەكانی خۆی بیسەلمێنێ كە ئەوانەی وا بیر دەكەنەوە لە دەرەوەی بازنەی مرۆڤایەتی دان. داهێنانی هونەری و هزری دەبێ بكرێتە چەكی بەهێزی ئافرەتان. هەركات ئافرەت توانیی لە بوارە جۆراوجۆرەكانی داهێناندا خۆی بسەلمێنێ و بنەمای غەڵەتی روانگە كۆنەكانی پیاوی چەقبەستووی كۆمەڵگاكەی پووچەڵ بكاتەوە و بە بەڵگەی داهێنەرانەوە پێی بڵێی لەتۆ كەمتر نیم و بەڵكو دەتوان زیاتر و بەرزتر و بەتواناتریش بم، ئەو كاتەیە دەتوانن دەرگاكان بخەنە سەر پشت.

سەرچاوەكان

سەرچاوە كتێبیەكان

ئۆسكارمان: تحفەی مڤفریە. پێشەكی و ساخكردنەوە و هێنانە سەر رێنووسی كوردی: هێمن موكریانی. دەزگای ئاراس، هەولێر، ساڵی 2006.س

حەمەباقی،حەمە: مێژووی مۆسیقای كوردی. دەزگای موزیك و كەلەپووری كورد چاپی سێهەم، هەولێر، ساڵی 2009.

خالید، جووتیار: حەیران و مەرگی غەریبان (كۆمەڵە وتار). چاپی یەكەم، ساڵی1990.

دزەیی، هۆمەر: هەوڵێك بۆ تێگەیشتنی حەیران.ناوەندی چاپ و راگەیاندنی خاك، سلێمانی، ساڵی  2006.

رەسووڵ، شوكریە: ئەدەبی فولكلۆری كوردی. دەزگای موزیك و كەلەپووری كورد، هەولێر، ساڵی 2008.

شەفیعی كەدكەنی، محەمەد رەزا: موسیقای شیعر. دەزگای ئاگاە، تهران، ساڵی 2007.

صمدی، سید محمد: نگاهی بە تاریخ مهاباد. دەزگای رهرو، مهاباد، ساڵی 1998.

مستەفا رەسووڵ، عێزەدین: لێكۆڵینەوەی ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی. دەزگای ئاراس، ساڵی 2010.

مەخمووری، غەفوور: هەگبەی مەخمووری. چاپخانەی منارە، هەولێر، ساڵی 2010.

سەرچاوە گۆڤاریەكان

حوسێن پوور، جەعفەر (هێدی): “مەنیج حەیران كێیە؟”. گۆڤاری گزینگ، ژمارە 37، ساڵی 2003.

سەلیمی، هاشم: ژیان و بەسەرهاتی مەنیج حەیران. گۆڤاری مەهاباد، ژمارە 68، ساڵی 2006.

سەرچاوە ئینتەرنێتیەكان

ئاریانپوور، ئەمیر حوسێنی: “چاوگەی موسیقا”بڵاوكراوەی مجدد. www.chawoshan.mihanblog.com)) (22\11\2011 بینراوە)

تیشیا، فلێر: “هونەرمەندی ژن و خۆ سانسۆركردن” (http://www.iranian.com/main/2011/jul-28)

(10/2/2012 بینراوە)

خزری،عەلی: “حەیران” (http://hedih.blogspot.com/2004/02/blog-post_108236494716855613.html.)

(15\2\2012 بینراوە)

پاشكۆكان

  • وێنە
  • بەڵگەنامەكان

 

مەنیج حەیران
مەنیج حەیران
WESIETNAME
وەسیەتنامەی مەنیج حەیران

 

menijn heyrannnaz
ژنی سەرچۆپی کێش، مەنیج حەیران ـە

 

 

 

 

 

 

 

 

بەپێی ئەو بەڵگەیە مەنیج حەیران مڵک و ماڵی خۆی بە مزگەوتێک بەخشیوە
بەپێی ئەو بەڵگەیە مەنیج حەیران مڵک و ماڵی خۆی بە مزگەوتێک بەخشیوە

 

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت

Leave a Reply

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.