MUTLU CAN
Rojhelatî de edetêko kehen estbî; seba ke kerm û kezan zerar nêdê kitaban, rîpelê yewinî yê înan ra “ya kebîkeç” nusîyayêne. Helbet no bilasebeb nêameyêne kerdene. Goreyê mîtolojîye rojhelatî kebîkeç nameyê meleke yan zî cin o/a kitaban paweno/a yo. Ez vana qey tersêkê winasî bawkalanê ma nêgirewto çunke feqîr û rebenî ne eşkayê bi xo kitaban binusê ne zî bibê wayîrê zaf kitaban. Dişmenê ma, bi hezaran kerm û kez û maran ra beterêr bîyê. Neke tena ziwanê ma de nusîyayîşê kitaban rê hetanî vizêrî nameyê ma rê bîle tehamul nêkerdêne. Naye ra û heyf ke mewlîdanê Mela Ehmedê Xasî û Usman Efendîyê Babijî ra teber mîraso ke ma rê mendo çin bî. Dişmenan, ziwanê ma kerdo lal û ma bêhêvî verdayo. Nika winî nîyo. Axir ziwanê ma resayo yew derece û ma zaf rehet eşkenê behsê edebîyatê ma bikê. La seke şima zî zanê tu çî xo bi xo nêbeno. Eke kirmanckî şewa zulmate ya vizêrî ra resaya roşnaya ewroyî naye de rolê xoverdayîşê çend şexsîyatan o ke mabênê serranê 1970 û 1980an de ciwanîya xo vîyarnaya pîl o. Înan semedê ziwan û kulturê ma kedêka pîlê werda. Bingeyê edebîyatê ma bi sayeyê gamanê înan ronîyayo. Yewê înan, mêmanê rîpelê ma yo; J. Îhsan Espar. Bêrîn ma ey hîna nêzdî ra nas bikîme.
Bîyografîya ey
Îhsan Espar, 1956 de Pîran de maya xo ra bîyo. Ey 1979 de, Dîyarbekir de Enstîtuyê Perwerdeyî qedênayo. Demeyêko kilm mamostetîye kerda. 1983 de şîyo Swêd û nika zî uca maneno. Îhsan Esparî Unîversîteya Stockholmî de tarîx û averşîyayîşê ziwanê ciwananê diziwanîyan û yê Gävle de zî îlmê cematkî wendî.
O, destpêkî ra redaksîyonê kovara Vateyî de yo û hûmara 44. ra pey serredaktorîya na kovare keno. Serra 2001 ra zî redaksîyonê kitabanê gedeyan yê Weşanxaneyê Apecî de ca gêno.
Kitabê ey:
1) Tanî Estanikî û Deyîrê Ma, çapa yewine Berlîn, 1995, çapa dîyine Îstanbul, 2004
2) Beyi Se Bena? Îstanbul, 2004
3) Dilopê Zerrî, Îstanbul, 2008
4) Sanikêka Heskerdişî, Îstanbul, 2014
5) Nivîsên Xwendekaran -ji dersên kurdî- Stockholm, 2017
Kitabê ke ey nuştoxanê bînan reyde amade kerdî:
1) Beşîkçî, Îsmaîl, Çend Gotin Li Ser Ronakbîrên Kurd, Weşanên Rewşan, Bonn, 1992 (Wergera ji tirkî bo kurmanckî, J. Îhsan Espar& Amed Tîgrîs)
2) Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Tirkî -Kirmanckî (Zazakî) Îstanbul, 2009
3) Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Îstanbul, 2005
4) Grûba Xebate ya Vateyî, Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî, Îstanbul, 2016
Kitabê ke ey swêdkî ra çarnayî kurmanckî û kirmanckî ser:
- Nordqvist, Sven, Dema Findo biçûk bû û winda bû, Weşanxaneya Apecê, Stockholm, 2001 (Swêdkî ra kurmanckî)
- Nordqvist, Sven, Xuşka min li ku ye? Weşanxaneya Apecê Stockholm, 2008 (Swêdkî ra kurmanckî)
- Defoe, Daniel, Robinson Crusoe, Weşanayox: Weqfa Kurdî ya Kulturî li Stockholmê, Îstanbul, 2005 “Swêdkî ra kirmanckî (zazakî)”
- Hugo, Victor, Notre – Damea Parîsî, Weşanayox: Weqfa Kurdî ya Kulturî li Stockholmê, Îstanbul, 2005 “Swêdkî ra kirmanckî (zazakî)”
Nê kitabanê corênan ra teber ey pancês kitabê gedeyan zî swêdkî ra çarnayî kirmanckî ser.
Fekê ey ra
Şeymus Dîkenî semedê kitabê xo “Amidalılar Sürgündeki Diyarbekirliler” 21 şexsîyetê ke sedemanê polîtîkan ver şîyê Ewropa û bi serran surgun mendê, înan reyde roportajî kerdê. Nê kesan ra yew zî Espar o. Mi, nê kitabî ra çend vatişê ey çarnayî kirmanckî ser.
“Ez 1956 de qezaya Pîranî ya Dîyarbekir de maya xo ra bîya. Pîran domanîya mi de qezayêka nufusê xo 3-4 hezarî bî. Ê wextan çarşîyê Pîranî 30-40 dikanan ra îbaret bî. Qeza de hezar banî ke hemeyê înan kerra û welan ra virazîyaybî estbîy. Serrê ke mi dest bi dibistane kerdbî, ê serran Pîran de elektrîk çin bî. Sewbîna tesîsanê binawanî ra awe, kanalizasyon ûsn. çin bîy…”
Baş o. La ma zanê ke îmkanî çiqas kêmî bê zî her domanîye de çîyê ke domanî ci ra keyf bigîrê estê. Yê domanîya mamosta Esparî zî radyo bîyo:
“Çîyo ke reng dayêne cuya ma ya rojaneye radyo bî. Yeno mi vîr, keyeyê ma de yew radyoyo ke qasê sindoqa cêzî gird bî û bi pîlanê anot-katotan xebitîyayêne estbî. Semedo ke zaf parazît kerdêne ma ci ra eciz bîy. La ey rê wayîrbîyayîş îmtîyazêk bî û ma naye ra keyf girewtêne… Zêdebîyayîşê radyoyanê transîstorînan ra pey Pîran de hûmara radyoyan vêşî bîyê. Şarî nê radyoyan şewanê hamnanan de vetenê serê banan û vengê înan hetan peynî akerdêne. Programê muzîkê kurdkî yê radyoyanê Bexdat û Texranî heme şarê qeza rê dîyayêne goşdarîkerdiş… Ma domanan lehçeya kurmanckî ra zaf fehm nêkerdêne la beşê “waştişî” yê nê programan seba ma domanan zaf bizewq bî. Verê nameyê waştoxan dima nameyê kilame û yê hunermendî/e pîya wanîyayêne. Senî ke pêşkêşkerdox/e dest bi wendişê waştoxan kerdêne, ma seba ke nameyê hunermendo/a ke deyîre vajo/a texmîn bikê kewtêne bahîs. Meryemxan, Hesen Cizrawî, M. Arîf Cizrawî, Kawîs Axa, Mecîdê Herkî û nameyê sey înan vajîyayêne. Domano ke name raşt texmîn kerdêne zaf bextewer bîyêne…”
Serrê dibistane seba her kesî/e manayêka cîyaye îfade kenê. Hela ke seba yew kurdî/e Şima zî zanê ke hîkayeyê trajikomîkî yê kurdan qet şenik nîyê. Hîkayeya Esparî ya tirkî û mektebo verên biney enteresan a:
“Mi termînê 1961-62î de dest bi dibistane kerd. Domananê memuranê xerîban ra teber domanî tirkî nêzanayêne. No ziwan, mekteb de ameyêne musayîş/banderbîyayîş. La mi rê winî yeno ke ez tirkî baxçeyê mektebî de musaya. Ez heşt domananê keyeyî ra o 6. û tewr qijê/şenikê birayan bîya. Embazanê minê kaykerdişî û tewr qijê birayanê minê pîlan pîya dest bi dibistane kerdbîy. Nêzana ecizbîyayîş yan meraqî ver bî ez zî heme serre birayê xo reyde şiya dibistane. Gama ke wendakarî kewtêne derse ez zî bineyê darêka baxçeyî yê Dibistanê Ataturkî de roniştêne û bi sebr tenefusî pawitêne. Tenefusan de xo rê înan reyde kay kerdêne; wexto ke zîle dayene piro ê agêrayêne sinife ez zî şîyêne binê dare. Tena na rewşe ver qeydê minê dibistane serrêk aver ameybî kerdêne. Mekteb de, baxçeyê ey de hetta teberê ey de bi kurdkî qiseykerdiş bi hawayo qetî qedexe bî. Wendekarê ke semedo ke tirkî weş nêmusaybîy no qedexe îhlal kerdêne, eke no “suc” mamosteyî/e ra biameyêne vatiş cezaya ey antêne. Ez vana qey gama ke mi dest bi dibistane kerdbî, tirkî dereceya ke pê ceza nêwera de baxçeyê mektebî de bander bibîya, çunke qet nêno mi vîr ke mi naye ver ceza girewta.”
Sey hemê ferdanê jenerasyonê xo, o zî binê tesîrê atmosferê sîyasî yê serranê 1970an de maneno. Embazanê xo reyde şubeyê Pîranî yê DDKD awan keno. Goreyê fikrê ey kesê ke mabênê 1970-80an de hereketê kurdan de ca girewto, xususîyetê înanê munhasirî estê; “Zafaneyê nê kesan bi hawayo zanaye mucadele tercîh kerdbî. Înan seba îdealanê xo vîndîkerdişê zaf çîyanê muhîman girewtbî verê çimanê xo. Hîna muhîmêr zî înan seba rastbîyayîşê nê xeyalanê xo, xo sey subjeyê karî dîyayêne. Înan winî bawer kerdêne ke ê do bieşkê bi xeyal, hêvî û zerrîyanê xo dinyayêka newe ya ke her kes do ser o bewtewer bibo awan bikê. Înan meraq kerdêne., Huner, edebîyat, tarîx, şoriş, xulasa her çî meraq kerdêne. Înan îtîbarê xo bi kilîşeyan û reçeteyanê amadebîyayeyan ardêne sey şermêk dîyayêne. Seba înan keso ke nêno persayîş (sorgulanmayan) û rexnekerdiş çin bî. Tu çî tabu nêbî …”
Sey zafê welatperweranê ê deman o zî cuntaya faşiste ya 12 êlule 1980î ver mecbur maneno ke derbazê Kurdîstanê Rojawanî (Sûrîye) bibo. Demêk dima uca ra şono Swêd. Helbet hîs, hesret û psîkolojîya surgunîye ser o çend vateyê ey zî estê:
“Netîceyanê tebîîyan yê surgunîya derge ra yew zî no yo ke ti çîyê ke xo ra dima verdayê, înan rê hesret manenî. Kabeya to welat o. Çimanê to ver hertim welat aseno. Hela ke sey Swêdî welato ke serd û tarî tede 6-7 aşmî domîyenê de bibî, çetinîya hesrete hîna zêde bena. Mêkanî, merdimî, hedîseyî, boyî, vengî, rengî, kitabî, dejî, bextewerîyî bi kilmîye her çî, çîyê ke to xo ra dima verdayê anê to vîr…”
Dîkenî peynîya roportajî de ey ra di persî pîya pers kerdê. O verên balkêş o, ma nê qismî bi ey û cewabê Esparî biqednê:
Îhsano delalî, perse min o peyên do hîna şexsî û taybet bibo! Na “J”ya ke ez vana qey eleqeyê aye bi serranê to yê surgunîye esta, yena çi mana?
“Derheqê na J de verê zî çend rey ame perskerdiş. Mi no name hetanî nika çi rey bi hawayo akerde nênuşt. 20 serrî yo ke ez ey vernîya nameyê xo de xebitnena û do naye ra dima zî bixebitna. Yew hîkayeya na herfe esta la nîyetê mi çin o ke aye nika eşkera bika. Ez hêvî kena ke ti mazur bivînî…”
Wendoxan derheqê ey de se va?
Mi çi wext bawerîya xo bi hîkayeyan arde, nêno mi vîr. Labelê mi ê hîkayeyan ra zaf hes kerd, mi waşt ke ez mîyanê înan de bimanî. Beyi Se Bena, hîkayeyêka nîyanêne bîye. Îhsan Esparî, destê mi tepîşt û ez girewta berda uca. Mi ra va “Biewne! Beyi na ya.” A game mi zî a estore dîye. Espar, tena wayîrê yew estore nîyo, heqibeyê estora ey de hîkayeyî zî estê. Berîvan Zertenge
Vengê winênî estê ke xo rê goşan virazenê. Ewro wexto ke merdim bi pêroyî biewnî ro edebîyatê kirmanckî ra o do bivîno ke Îhsan Espar vengêko winasî yo. Veng û vatişê mamosta Îhsan Esparî mîyanê xo de yew ra vêșêrî rewandan hewêneno û ma bi qelema ey wextanê vîyarteyan ra heta wextanê ameyeyan warêko hera û xorî de rastîya cuya xo tecrube kenê. Awazêkê mîrasê însanetî yê qedîmî reyde ma awiranê şorişgeranê modernan wanenê. Ma bi hubrê ey kewenê rêçanê tarîxê xo dima û seke tîjî yew prîzma ra bivîyaro, ma resenê rengan, vengan û heme ahenganê însanetî.
Weysel Hanyildiz
Derheqê Esparî de çîyo ke verê yeno vîrê mi seke merdim reqs biko bi o hewa çekuyan reyde kaykerdişê ey o. Ez vana qey no xususiyetê ey tena Edebîyatê Kurdî rê ney yê Dinya rê zî hakimbîyayîşê ey ra yeno. O wendoxanê xo vejeno raywanî. Raywanîyêka astral a ke Îlyada ra hetanî Muzeya Masumîyetî, Dante ra hetanî Kafka domîyena. Gama ke merdim hîkayeyanê ey waneno, xo hêgayêk de, sereyê xeleyan mîyan de hîs keno, boya çayîr û çîmenan gêno û vano qey meydanê dewêk de, serê henî de yo… Hende rastkên o her çî. Ez şaîrîya ey ser o zî naye vaja; çekuyê otantîk û yê modernî şîîranê ey de yenê têhet û ruhê ma ancenê xo mîyan. Remzîye Bayram
Rew ra yo ke ez heyranê şîîranê J. Îhsan Esparî ya. Çîyo ke şîîranê ey keno bêemsal, zelalîya nuştişî ya. Her rêze bi ziwanêde basît la ancîya xorîn nusîyaya. Herçiqas ke ziwan rehet fehm beno, ancîya manaya çekuyan xorîn a, giran a. Bellî yo ke her çekuye bi baldarî ameya weçînitene. Her reya ke merdim biwano, boya hîkmetî ci ra yena, dilope bi dilope kewena zerrîya wendoxî. Bi mi, no hunero tewr girs o.
Mahîr Dogan