كاریگەرییە مرۆییەكان لەسەر ژینگەی كوردستان “چەم شار سنە” وەك نموونە

0
929
شەریف فەلاح
شەریف فەلاح

شەریف فەلاح

ئەنجامی توێژینەوە، توێكاری و لێكۆڵینەوە وردە “ژیۆمۆرفۆلۆژییەكان” واتە زانستی شكڵ و ناڕێكییەكانی زەوین و سروشت و بنەمای زانستی جوغرافیایە و لەلایەن شارەزا و پسپۆڕان و ناوەندە فەرمییە جیهانییەكانی ئەو بوارەوە ئەنجام دراون، ئەوە دەسەلمێنن كە بەگشتی كەش و هەوا و سروشت لە سەرجەم ناوچە جیاجیاكانی دونیا لەبەردەم گۆڕانێكی جیددی و حاشا هەڵنەگر دان. بەڕای كارناسانی ژینگە و شارەزایانی سروشت توانەوەی شاخە سەهۆڵینەكان لە جەمسەری باكوور، كەوتنە ژێر ئاوی بەشێك لە كەنارەكانی ئەقیانووسەكان، هاتنی شەپۆلی لەرادەبەدەری گەمار و سەرما دەتوانێ‌ كاریگەریی لەسەر ژیانی زیاتر لە 70%ی حەشیمەتی گۆی زەوی هەبێت.
بەپێی ئەو توێژینەوە و لێكدانەوە زانستییانە كە ئەنجام دراون تەنانەت ئەگەر مرۆڤ بتوانێ‌ لانیكەم دوو پلە لە گەرمای گۆی زەوی كەم بكاتەوە، نەوەكانی داهاتوو لەگەڵ جیهانێكی تەواو جیاواز بەرەوڕوو دەبن.
ئەم گۆڕان و ئاڵوگۆڕە زانستی و كەشناسییانە لە هەر شوێن و جێگایەكی ئەم جیهانە تایبەتمەندیی خۆیان هەیە و لەگەڵ شوێن و ناوچەكانی دیكەی جیهان بەپێی ژیۆپۆلۆتیك و هەڵكەوتەی جوغرافیایی و زەوینی و سروشتی ناوچەكان جیاوازییان هەیە.
بەپێی بەڵگە، دیكیۆمێنت، دەركەوتەكان كارلێكە زانستی و سروشتییەكان لە گۆڕانی كەش و هەوادا حاشایان لێناكرێت و لەمەیاندا مرۆڤ هیچ دەسەڵاتێكی نیە و ئەمەش بەپێی لێكۆڵینەوە زانستییەكان سەلمێنراوە.
ئەم گۆڕانكارییانە لە زۆر شوێن لە بواری ساردی، گەرمی، بارینی زۆر باران و بەفر، هاتنی سیڵاو و تەقینی بەنداو و روودانی سۆنامی، یان لە زۆر شوێنی دیكە گۆڕینی وەرزەكان، هاتنی خێرای گەرما و سەرما و شەق بردنی زەوی و دروست بوونی بیابان و وشك بوونی رووبار و كانی، گۆل و زونگاوەكاندا دەردەكەون. روودانی ئەم گۆڕانكارییە سروشتییانە بەدەر لە لایەنە زانستی و رەوشی كەش و هەوا كاریگەریی مرۆیی و دەورووبەر و ئەو دەستێوەردانانەی كە مرۆڤ بە ئەنقەست یان نەزانانە و ناشارەزایانە لە سروشتدا ئەنجامیان دەدات، بە درێژایی ژیانی مرۆیی گەلێك خەساری سروشتی و ئینسانییان بەدواوە بووە.
بەڵام ئاڵۆگۆڕە سروشتییەكان و ئەو خەسار و زەرەرانەی كە لەم رێگایەوە لە سروشت و ژێنگە دەدرێن، لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا و لەو كاتەوە كە ژیانی شارنشینی پەرەی سەند و حەشیمەتێكی زۆر لە گوندەكانەوە روویان لە ناوەندی شارە گەورەكان كرد و قەراخ و دەورووبەری شارەكان كرانە یەكەی نیشتەجێ‌ بوون و باخ و باخات، رەز و لێڕەوار، دارستان و چیمەن و لەوەڕگەكان كەوتنە بەر پڕۆژە و پلانی جۆراوجۆری شارنشینی و سەنعەتی، ئیتر كاریگەرییەكانیان جوانییان لە ژیان سەندەوە و ژیانی ماشینی جێگای ژیانی سروشتی و ژینگەی گرتەوە و شەڕی مرۆڤ و سروشت دەستی پێكرد.
لە پارێزگای كوردستان بەگشتی ئەم ئاڵۆگۆڕانە لە دوو دەیەی رابردوودا بە زەقی بەرچاوە و شاری سنەش وەكوو ناوەندی ئەو پارێزگایە و بەپێی ئەو تایبەتەمەندییە، شارنشینی، فەرهەنگی و ناوچەییانەی كە هەیەتی زیاتر رووبەڕووی ئەم گۆڕانكارییانە بۆتەوە و لە زیاتر لە 15 ساڵ لەمەوبەرەوە بەهۆی هاتنی شەپۆڵیكی بەچاوی خەڵكی دەورووبەر و گوندەكان و شارەكانی دیكە بۆ ئەم شارە، ژیان لەو شارەدا ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە و بۆ نیشتەجێ‌ بوونی ئەم حەشیمەتە زۆرەش چەندین گەڕەك، شارەك و یەكەی نیشتەجێ‌ بوون لە چواردەوری شار پێكهاتوون.
كاریگەریەكانی پەرەسەندنی دیاردەی شارنشینی لە شاری سنە بێگومان بەدەر نەبوون لە ئاڵۆگۆرە سروشتییەكان، چونكە دابین كردنی ئاو، خاك بۆ كردنەوەی خانوبەرە و بەرق وەك سێ‌ پێویستیی زەرووری ژیانی ئێستای شارنشینی كە هەر سێكیان پێوەندییان بە سروشتەوە هەیە، دەركەوتەكانیان بە سیمای ژیانی شار و تەنانەت هەتا دەیان كیلۆمیتر دوورتر لە شاریش دەبینرێن و زەرەر و خەسارەكانیان بە زەقی ئێستا دیارن.
لە هەموو شوێنێك و بەپێی پێوەر و ستاندارە جیهانییەكان، پەرەسەندنی شارنشینی و نیشتەجێ‌ بوون لەسەر بنەمای پێویستیی وڵات و لە ئەنجامی توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی وردی هەمەلایەنە و مەیدانیی كارناس و پسپۆڕانی بوارە جیاجیاكان و بەپێی بەرنامە و مێتۆد جێبەجێ‌ دەكرێن و هەتا قازانج و بەرژەوەندیی وڵات نەخوازێت بڕیار لەسەر كردەیی كردنی نادرێت.
بەڵام لە ناوچە كوردنشینەكانی ئێران و بەتایبەت شاری سنە هیچكام لەو پێوەر و رێوشوێنە زانستییانە لە پەرەسەندنی شارنشینیدا رەچاو نەكراون و زۆرێك لە گەڕەك، كۆمەڵگەكانی نیشتەجێ‌ بوون و شارەكە گەورەكان لە خۆڕا و هەندێكیان بە ناچاری و زۆرەمڵێ‌ ساز كراون و بەدەرن لە ئیمكانات و پێداویستیی ژیانێكی سەرەتایی.
زیاترین كاریگەریی گۆڕانكارییە سروشتییەكان لە دەورووبەری شاری سنە لە سێ‌ بواری ئاو، وەرزێڕی و سەرچاوە سروشتییەكان بووە كە بەرچاوترینیان بەرەنجامی ئاوەڕۆ و رێژاوەكانی شاری سنە و شارەك و یەكە نیشتەجێ بوونەكانی دەورووبەرییە لەسەر روو

باری “قشلاخ” كەلە ناوچەی چەم شاری سنە هەڵكەوتووە كە زیاتر لە 80%ی باخ و رەز و زەوینە كشتوكاڵییەكانی ئەو گوندانەی كەلە ناوچەی چەم شاری سنەدان سەرچاوە ئاوییەكانیان لەم رووبارە دابین دەكەن.
رووباری قشڵاخ لە شاخەكانی چل چەمە و لە ناوچەی دیواندەرە و دەوروبەرییەوە سەرچاوە دەگرێت و كە پێكهاتووە لە دوو رووباری بچووكی لاوەكی كەلە گوندەكانی ساتێڵە و سفتێڵە و حوسێن ئاواوە دێنە خوار و یەك دەگرنەوە كەلە 20 كیلۆمیتریی باكووری شاری سنە و لەسەر جادەی سنە ـ سەقز لە پەنای كێوەكانی “ساتێڵە و تیرگرا” بەنداوی قشڵاخ (وەحدەت)ی لەسەر دروست كراوە و گوندەكانی “سەراوقامیش، ساتێڵە، قوڵیان و باوەرێز” لە دەورووبەری هەڵكەوتوون. بەنداوی قشڵاخ 11 كیلۆمیتر درێژی هەیە و بەگشتی رووبەرەكەی 934 هێكتارە.
ئەم بەنداوە سەرچاوەیەكی گرینگی كۆكردنەوەی ئاو بۆ كشتوكاڵی و تەنانەت بەشێك لە ئاوی گەڕەكانی ناوەند و رۆژهەڵاتی شاری سنەشی دابین كردووە، جیا لەمە بە یەكێك لە شوێنە گەشتیاری و مەلەوانییەكان و شوێنی بەخێوكردنی دەیان جۆر ماسی دێتە ئەژمار.
بەڵام لە ماوەی دە ساڵی رابردوودا بەهۆی ویشكەساڵی، كەم ئاوی و نەبووونی باران و ویشك بوونی سەرچاوەكانی ئەم بەنداوە و هەروەها كاریگەرییە ئینسانییەكان وەك پشت گوێ‌ خستن و كەمتەرخەمیی ئیدارە و ناوەندە پێوەندیدارەكان كەوتۆتە ژێر كاریگەری و گۆڕانكارییەكانەوە و هەم ئاوی كەمی كردووە و هەم ئالوودە بووە، بۆیە گرینگیی جارانی نەماوە و لە رەونەق كەوتووە.
چەم شاری سنە ئەو ناوچە پان و بەرینە كشتوكاڵی و پڕ پیتەیە كە زۆرینەی بەرهەمی میوە، سەوزە و سەردرەخیتییەكانی شاری سنەی تێدا دابین دەكرێت و بەشێكی زۆر لەو میوانەش رەوانەی بازارەكانی دیكەی ئێران دەكرێن.
چەم شار سنە بریتیە لەو ناوچەیەی كە لە چەندین بەخشی وەك “ناوەندی، ئاویەر، سیروان، سەراوقامیش” و چەند گوندی دەورووبەری شار پێكهاتووە كە هەر لە گوندەكانی دەورووبەری بەنداوی “قشڵاخ”ی سنە وەك: “باوەرێز، مزرە، بەرازان، خڵیچیان، گەرمیەر، قوڵیان، ساتێڵە، نەنەڵە، سەراوقامیش، نایسەر، سەڵوات ئاوا، كۆركۆرە، كانی بووچكەلە، خەیارە، ئاساوڵە، قار، دووشان، گرێزە، چنۆ، سرینجیانەی خواروو و ژووروو، حەسەن ئاوا، وشەكەوڵ، دەروەنە، چنارە، كێلگ، گەزنە، گەنمان، دۆڵباخ و سۆ” و چەندین گوندی دیكە كە هەتا دەگاتە گەردەنەی “دڕكە” هەڵكەوتوو لە دەروازەی ناوچەی ژاوەرۆی سنە و خوارتر هەموویان تێكڕا لە ئاوی رووباری قشڵاخ بۆ كشتوكاڵی و ئاژەڵداری كەڵك وەردەگرن.
ئەوەی كەلە گشت گرینگترە و دەمانەوێ‌ لەم دیكیۆمێنتەدا جەختی لەسەر بكەین، ئەو هۆكار و كاریگەرییە سەرەكی و لاوەكییانەن كە بوونەتە هۆی پیس بوونی ئاوی رووباری قشڵاخ كە راستەوخۆ پێوەندییان بە ژیان، ژینگە و بەرهەمی كشتوكاڵی و چەرخەی خۆراكیی خەڵكی چەم شار سنە و دەورووبەرییەوە هەیە.
دەمانەوەێ‌ باس لە سیما و روخساری ئێستای قشڵاخ بكەین، ئەو قشڵاخەی كە سەردەمانێك بە ئاوی روون، كەناری سەرسەوز، شەپۆلی خرۆشانی بەنداو و چاڵاو و گۆماوەكانییەوە جێگای سەیران، مەلە و حەوانەوەی خەڵك و گەشتیارانی دەورووبەر بوو. بەڵام ئەمڕۆ بەهۆی قەوزە، پیسی و ئالوودە بوونی لەرادەبەدەر، كەڵەكە بوونی پیسی و ئاوەڕۆی شار، شارەك و پادگانە نیزامییەكان و گوندەكانی سەر ئەم رووبارە لە رەونەق كەوتووە و بۆتە دیمەنێكی ناشیرین و سەرچاوەی پیسایی و نەخۆشی و ویرووسی جۆاروجۆ لە ناوچەكەدا.
هەروەك باسمان كرد هاوكات لەگەڵ پەرەسەندنی شار و دروست بوونی چەندین شارەك لە دەورووبەری، ئاوەڕۆی شاری سنە زیادی كرد و بەهۆی ئەوەی كە تەواو ئاوەڕۆی سنە و ئەو شارەك و گەڕەكە تازە ساز كراوانە لە چەم گریاشان و شوێنەكانی دیكەوە دەڕژێتە ناو رووباری قشڵاخەوە، هەر بۆیە رەنگ و بۆنی ئاوی قشڵاخ بە تەواوەتی گۆڕاوە و دابڕاوە لە هەموو ستانداردی سەرچاوە ئاوییەكان و بۆ هیچ شتێك بەكار نایەت.

رووبارەكان یەكێك لە گرینگترین سەرچاوەكانی ئاوی شیرینی جیهانن كە بە ئاسانیش ئیمكانی ئالوودە و پیس بوونیان لە گۆڕێ‌ دایە. كەوایە شاەرزابوون لە چۆنیەتی و هۆكارەكانی پیس بوونیان و گرتنەبەری رێكار بۆ پێشگیری لە ئالوودە بوونیان گەلێك گرینگە. لە حاڵێكدا ئاوی رووباری قشڵاخ تووشی ئالوودە و پیس بوونی لەرادەبەدەر بووە كە بەپێی زانیاری و بەڵگە بەردەستەكان لەلایەن “ئیدارەی كاروباری ئاوی ناوچەیی پارێزگای كوردستان”ەوە بڕیار بووە پڕۆژەیەك بۆ كۆنترۆڵی سێڵاو، پێشگیری لە ئالوودە بوون، لە رێگای سازكردنی بەنداو و زەریاچەی دەسكرد و فەزای سەوز، دروست كردنی پارك و شوێنی گەشتیاری لە كەناری رووباری قشڵاخ ساز بكرێت و بڕی 2 میلیارد و 500 میلیۆن تەمەن بوودجەشی بۆ تەرخان كرا.
بڕیار بوو ئەو پڕۆژەیە بە درێژایی 5 كیلۆمیتر و 600 میتر لەسەر رووباری قشڵاخ و بە شێوەی سیستمی پەرژینی و دیواری بەردەچن و بتوونی ساز بكرێت كە دەبوا پڕۆژەی خاوێن كردنەوە و پێشگیری لە ئالوودەبوونی رووباری قشڵاخی سنە لە قۆناغی یەكەمدا لە پردی

قشڵاخ و بە مەودای دوو جادەی كەمەربەندی و ئەو پڕۆژەیە هەتا پردی گوندی گرێزە لە پەنای فروودگای سنە جێبەجێ‌ بكرێت، كە خراپ جێبەجێ‌ كردن و ناستانداربوون و نەبوونی تەسفیەخانە و درێژە نەدان بەم پڕۆژەیە و گەندەڵی لە ئەنجامی پڕۆژەكە بۆتە هۆی زیاتر ئالوودەبوونی ئاوی رووباری قشڵاخ و زەرەر و خەسارەكەی زیاتر رووبەڕووی هاووڵاتییان و بەتایبەت گوندنیشیان و وەرزێڕانی زەحمتكێشی كەنار ئەم رووبارە دەبێتەوە.
راوەستانی ئەم پڕۆە لە كاتێك دایە كە دەبوا بەپێی بنەمای پڕۆژەكە بە مەودای 70 كیلۆمیتر لەسەر رووباری قشڵاخ 6 ویستگەی پاككەرەوە و تەسفیەخانە ساز بكرێت كە هەتا ئێستا و پاش 6 ساڵ لە دەسپێكی ئەو پڕۆژەوە تەنیا 2 ویستگەی ساز كراوە و 4 ویستگەكەی دیكەی پەكی كەوتووە.
پەككەوتنی ئەو پڕۆژەیە لە كاتێك دایە كە بەپێی پڕۆژەكە دەبوا هەتا شوێنی تێكەڵ بوون و یەكگرتنی دوو رووباری قشڵاخی سنە و “گاوەرۆ” لە نزیك گوندی “بزڵانە” لە ناوچەی ژاوەرۆ بكەوتبایەتە ژێر ئەو پڕۆژەوە كە هیچ كارێكی بۆ نەكراوە و پشت گوێ‌ خراوە.
قووڵایی كارەساتی پیس بوونی رووباری قشڵاخ لەوەدا دەردەكەوێت كە بەپێی توێژینەوەی تاقیگەكانی ئالوودەبوون زیاتر لە 70%ی ئاوی رووباری قشڵاخ ئاوەرۆِی سنەیە و هیچ تایبەتمەندییەكی ئەو ئاوە خاوین و پاكەكەی كەلە بەنداوی قشڵاخەوە دەڕژێ‌ تێدا نەماوە، بە چەشنێك كەلە سیمای ئاوەكەدا دەردەكەوێت رەش هەڵگەڕاوە و قوڕ و لیتە، پیسایی و قەوزە دایگرتووە و بەم هۆیەوە خەست بۆتەوە و بە دروست بوونی زەلكاو، چاڵاوی بۆگەن و كەڵەكە بوونی ئاوماڵك، بە درێژایی 70 كیلۆمیتری ئەم رووبارە ژیانی لە خەڵك تاڵ كردووە و نە تەنیا بە كەڵكی بەكارهێنان نایەت، بەڵكوو سەرچاوەی خەساری ئابووری، مرۆیی، ژینگەیی و پەیدابوونی ویرووس و نەخۆشییە.
15 ساڵ لەمەوبەر و ئەوكاتەی كە ئاوی رووباری قشڵاخ بەم ئاستەی ئێستا ئالوودە نەبوو، وەرزێڕان و بەتایبەت ئەو كەسانەی كە زەوینەكانیان لە كەناری ئەم رووبارە هەڵكەوتبوو بە هەزاران زەحمەت و كوێرەوەری و بە پاك كردنەوە و تەخت كردنی زەوینەكانیان گەلێك باخ و دارستانی جۆراوجۆری میوە، یۆنجە و شەوەر و رەز و باخیان چاند، بە چەشنێك كە چەم شاری سنە ببووە سەرچاوەی بژیوی ژیان و دابین بوونی میوە و سەوزەی كوردستان و ناوچەیەكی سەرسەوز و شینایی لێ‌ بەرهەم هاتبوو.
بە چەشنێك كە زۆرێك لە خەڵكی گوندەكانی ناوچەی ژاوەرۆ و شوێنەكانی دیكەی كوردستان روویان كردە چەم شاری سنە و لە كەنار رووباری قشڵاخ زەوی و زاریان كڕی و بێستان و رەز و باخ و مووچە و مەزرای جوان و سەرنجڕاكێشیان پێكەوە نا و وەرزێكی تر لە ژیانیان بۆ خۆیان ساز كرد.
هەر لە زەوینەكانی دەورووبەری فروودگای سنەوە بگرە هەتا چەم “وشكەوڵ، چنۆ، چنارە، سرینجیانە، كێلگ و بەتایبەت ئاوایی گەزنە” سەرانسەر كەناری رووباری قشڵاخ بە باخ و سەوزایی و مووچە و مەزرا رازابۆوە. بەتایبەت گوندی “گەزنە” كەلە 15 كیلۆمیتریی شاری سنە هەڵكەوتووە و لەباری زەوی و زار و رەز و باخ و دەشتاییەوە لە گوندەكانی دیكەی چەم شار سنە زیاترە، خەڵكێكی زۆری ناخۆجێی و لە گوندەكانی دەورووبەر و شاری سنەوە روویان تێكرد و دەستیان دایە ئاوەدان كردنەوە، كشتوكاڵ و وەرزێڕی.
قووڵایی ئالوودەبوونی رووباری قشڵاخ و پیس بوونی ئەم سەرچاوە سروشتییەی چەم شار سنە، لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا بە شێوەیەكی بەربڵاو رووی لە زیادبوون كردووە، بە چەشنێك تەنانەت ئەو وەرزێڕانەی كەلە پەنای ئەم رووبارە چاڵاو و بیرە ئاویان لێداوە و لە رێگای ماتۆ و پۆمپاژەوە دیبەنە سەر مووچە و مەزراكانیان دەنگیان لێ‌ دەرهاتووە، چونكە ئەم ئالوودە بوونە هێندە خەست و بەربڵاوە تەنانەت كاریگەریی لەسەر ئاوە ژێر زەوییەكانیش داناوە.
لە نزیك گوندی “گەزنە” رووباری بچووكی “چەمی كەرجۆ” دەڕژێتە ئاوی رووباری قشڵاخەوە و بەهۆی ئەوەی كە كەمتر ئالوودە بوو، لە ساڵانی پێشوودا هێندێ‌ پێشی بەم ئالوودەبوونە دەگرت، بەڵام هاوكات لەگەڵ دروست بوونی چەندین كارگە جۆراوجۆری سەنعەتی و بەتایبەت دروست كردنی “كوشتارگای سەنعەتیی پارێزگای كوردستان” لە دەشتی “بانگیان” و لە گوندی “گەزنە” و رژانی پاشەڕۆ و ئاوەڕۆی ئەو كوشتارگایە بۆ ناو چەمی “كەرجۆ” و رووباری قشڵاخ، ئیتر پیس بوونەكە گەیشتۆتە ئەوپەڕی خۆی و لەلایەن ناوەندە پێوەندیدارەكانەوە هیچ رێوشێنێك بۆ پێشگیری لەم ئالوودەبوونە نەگیراوەتە بەر و وەڵامی هاوار و فەریادی خەڵكی هەژار و زەحمەتكێش نادرێتەوە.
ئەم كوشتارگایە جیا لە ئالوودە كردنی ئاوی رووبارەكان، زەرەرێكی زۆری ژینگەیی و سروشتی لە چەم شار سنە داوە و بۆن و بەرامەی پیس و بۆگەنی پاشەرۆەكانیش هێندەی دیكە ئەم دۆخەیان تاڵتر كردووە، بەرپرسانی حكوومەتی ئیسلامیی ئێران لە خەیاڵی خۆیاندا ئەمە پڕۆژەی ئاوەدان كردنەوە و رەخساندنی دەرەتانی كار و پیشەیە، بەڵام بە نرخی لەناوچوونی سروشت و ژینگەی جوانی كوردستان.
لە كاتێكدا حكوومەتی ئیسلامی ئێران و ناوەندە جۆراوجۆرە پێوەندیدارەكانی لە بە

رامبەر ئەم كارەساتە مرۆیی و ژینگەییەدا بێدەنگن و متەقیان لێوە نایەت، كە ساڵانە و بە ئیعترافی ناوەندە كشتوكاڵییەكان و بەپێی ئامارە فەرمییەكانی خۆیان چەم شاری سنە لە ماوەی یەك دەیەی رابردوودا لەباری بەرهەمهێنانی كشتوكاری و بەتایبەت بەرهەمی “تووەفەرنگی”یەوە یەكێك لە سەركەوتووترین ناوچەكانی پارێزگای كوردستان و بووە و بەپێی ئامارەكان زیاتر لە 80%ی تووە فەرنگیی ئێران لە كوردستان بەرهەمهاتووە و بەپێی ئەو تایبەتەمەندییانەش كە چەم شاری سنە هەیەتی، لەم رێژەیە زیاترین پشكی بەركەوتووە.
بەڵام بەهۆی هاتنە ئارای ئەم كارەساتە ژینگەییە نەتەنیا دێمۆگرافیای ناوچەكە بەرەو تێكدان و لەناو چوونی یەكجارەكی دەڕوات، بەڵكوو بۆتە هۆی دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنان و كزبوونی كەرتی كشتوكاڵی و بەتایبەت بەرهەمی تووە فەرەنگی كە بە وتەی وەرزێڕان و دانیشتوانی ناوچەی چەم شار سنە لە چەند ساڵی رابردوودا بەهۆی ئالوودەبوونی ئاوی رووباری قشڵاخ دەستیان لە چەاندنی تووە فەرەنگی كێشاوە و روویان كردۆتە كارو پیشەیەكی تر.
ئەوەی لەم نێوەدا گرینگە و دەبێ‌ تیشكی بخرێتە سەر هۆكارەكانی ئالوودەبوونی رووباری قشڵاخە لە چەم شار سنە كە دەتوانین لەم خاڵانەدا دەست نیشانیان بكەین:
1 ـ پەرەسەندنی دیاردەی شارنشینی لە سنە بەپێچەوانەی پێوەر و ستاندارەكانی شارسازی
2 ـ رژانی زۆرینەی ئاوەڕۆی شاری سنە، شارەك، پادگانە نیزامییەكانی دەورووبەر و گوندەكانی سەر رووباری قشڵاخ
3 ـ پێشگیری نەكردن لە رژانی زبڵ ز زاڵی شار و گوندەكانی سەر ئەم رووبارە
4 ـ پەككەوتنی و نیوەچڵی پڕۆژەكانی سەر ئەم رووبارە كە بەناو تەسفیەخانە و پاككەرەوە ساڵانە دێنە گۆڕێ‌
5 ـ پشت گوێ‌ خستنی لایەنی پێوەندیدار وەك شارەوانی، ئیداری ئاو و ئاوەڕۆ و سەرچاوە سروشتییەكان بۆ خاوێن راگرتن و پاك كردنەوە پاراستنی رووباری قشڵاخ
6 ـ دروست بوونی زەلكاو، مێرگ و سەوزبوونی رەوەكی ناو زێراب و ئاوەڕۆكان و كەڵەكە بوونی زبڵ و پیسایی و چەندین هۆكاری دیكەی سروشتی.
ئالوودەبوونی رووباری قشڵاخ چ بەرەنجام و خەسارێكی لەسەر ژینگەی دەورووبەر، ژیانی خەڵك و بەتایبەت كەرتی كشتوكاڵیی چەم شار سنە هەبووە كە دەكرێت وەك نموونە ئاماژە بەم خاڵانە بكەین:
1 ـ گۆڕینی دێمۆگرافیای ناوچەكە كە لە داهاتوویەكی نزیكدا دەبێتە هۆی خەسارێكی بنەڕەتیی قەرەبوو نەكراو.
2 ـ سیمای چەم شاری سنە بە تەواوەتی گۆڕاوە و بۆن و بەرامەیەكی ناخۆش لەناو رەز و باخ و جۆگە و گۆلاوەكان پەیدا بووە و ئەمەش وایكردووە وەرزێڕەكان لە كار و چالاكی دڵسارد ببنەوە.
3 ـ كاریگەریی لەسەر لاق، دەست و ئەندامانی جەستەی وەرزێڕان داناوە و ئەمەش مەترسییەكی جیددیە بۆ سەر تەندروتسیی وەرزێڕ، بنەماڵە و كرێكاران.
4 ـ كەڵەكە بوونی قەوزە، قوڕاو، لیتاو و پیسایی لەناو گۆل و بەنداو و بن دار میوەكان كاریگەریی لەسەر بەرهەمە كشتوكاڵییەكان و تام و چێژ و سیمایان داناوە، بە چەشنێك تەنانەت هاتنی شێوازی میكانیزە كردنی كشتوكاڵ و ئاودێری لە رێگای “دڵۆپەیی و بارانی”ش هێندەی دیكە زەرەر و خەساری بارهێناوە.
5 ـ كۆچ كردنی باڵندە، ئاژەڵ و مردنی دەیان جۆر ماسی لەناو چەمی قشڵاخ بەهۆی ئالوودە بوونەوە، بە چەشنێك زۆرێك لە پڕۆژەی بەخێو كردنی ماسی كە سەرچاوەی بژیوی ژیانی خەڵك بووە پەكی كەوتووە و هەڵپێچراوە.
6 ـ ئاوی رووباری قشڵاخ كە جاران شوێنی مەلە و سەیران و گەشتیاران بوو، ئێستا هێندە پیس بووە كە تەنانەت مەڕ و ماڵات و ئاژەڵ و باڵندەكانیش لێی ناخۆنەوە.
7 ـ بەكارهێنانی ئاوی قشڵاخ بۆ ئاودێری و كشتوكاڵی گەورەترین گرفتی بۆ وەرزێڕانی چەم شار سنە پێكهێناوە كە ئەویش سەوزبوونی دەیان جۆر رەوەكی وەحشی و بژار و هەرێز و گژ و گیای جۆراوجۆرە لەناو زەوی و زار و باخەكان كە بنبڕكردنیان گەلێك دژوارە و زۆرێك لە زەوی و باخەكان هەر بەم بۆنەوە وێران بوون و خاوەنەكەی دەستی لێ‌ كێشاوە و لێی نائومێد بووە.
سەرباری هەموو ئەم ئالوودە بوون و گرفت و كێشانەی كە رووبەڕووی رووباری قشڵاخ بوونەتەوە، حكوومەتی ئیسلامیی ئێران و وەزارەتی وزە و ئیدارەی ئاو و چەندین ناوەندی حكوومەتی لە سنە لە راستای پڕۆژەی سازكردنی بەنداوەكان لە كوردستان، لەسەر رووباری “قشڵاخ و گاوەرۆ” لە ناوچەی ژاوەرۆی سنە و لە نزیك گوندەكانی “وەسێ‌ خواروو”، “دۆڵاو” و”بزڵانە” ماوەی چەند ساڵێكە دەستی داوەتە دروست كردنی بەنداوی “ژاوە” و دەیهەوێ‌ لەم رێگایەوە كارەساتێكی دیكەی ژینگەی و مرۆیی لە كوردستان بخولقێنێ‌.
ئاخۆ حكوومەت لە سازكردنی بەنداوی ژاوە لە سنە چ ئامانج و مەبەستێكی هەیە، ئەمە بابەتێكی دیكە، بەڵام سەیر لەوە دایە حكوومەت ئەو هەموو ئالوودە بوون و پیسیەی كە رووبەڕووی قشڵاخ بۆتەوە نابینێ‌ و لەلایەكی دیكەشەوە دەیهەوێ‌ بەنداوێك لەسەر ئەم رووبارە ساز بكات بەبێ‌ لەبەرچاو گرتنی ئەو هەموو ئالوودە بوونە، پڕۆژەیەك كە بناغەی ژیانی سەدان ساڵەی دەیان گوند و بژیوی ژیانیان كە رەز و باخداری و وەرزێڕییە دەكاتەوە ژێر ئاوەوە و لەناوی

دەبات.
لەگەڵ كەوتنە گەڕی پڕۆژەی بەنداوی “ژاوە” جیالە لەناو چوونی گوندەكانی “دەرەكەوڵە، سواریان و ئاسكەران” بەشێكی زەوی و باخ و باخاتی گوندەكانی “سۆ، سواریان، عەنەراو، “وەسێ‌”ی خواروو، ئاسكەران و بزڵانە” دەبنە ژێر ئاوەوە و بەتەواوەتی دەفەوتێن.
ئیدارە و ناوەندە پێوەندیدارە حكوومەتییەكان بۆ رەزامەندی وەرگرتنی خاوەن زەوی و باخەكان بڕە پارەیەكیان بۆ دیاری كردوون و بە هان و دنەدانی هێندێ‌ هەلپەرست بە تەمای جێبەجێ‌ كردنی پیلان و ئامانجە بەرژەوەندی خوازەكانی خۆیانن، بەداخەوە بەشێك لەو خەڵكە بێدەرەتانە بەبێ‌ ئاگادار بوون لە مەبەستی سەرەكیی رێژیم بەم كارە رازی بوون و لەوەش بێ‌ ئاگان كە ژیان و ماڵ و حاڵ و میراتی سەدان ساڵەی باب و باپیرانیان لەنو دەچێت و دەفەوتێ‌.
ئەوەی لەم دیكیۆمێنتەدا خرایە روو، بەشێك و گۆشەیەك لەو كارەساتە سروشتیەیە كە بەهۆی پیس بوونی ئاوی رووباری قشڵاخ بەرۆكی گوندنشینان، وەرزێڕانی چەم شار سنەی گرتووە، دەنا ئەگەر بمانەوێ‌ بە تێروتەسەلی باسی لێوە بكەین و هەم لایەنكانی بخەینە بەرباس، دەرفەتی زۆری دەوێت و بە كتێبێك و چەندین دیكیۆمێنت كۆتایی نایەت.