نویسندە: سید سیوان امینی عضو انجمن سبز چیا
رودخانه زیست بوم فراموش شده‌ای که زیستگاه منحصر به‌فرد و شکننده‌ای دارد، زندگی انواع موجودات ریز و میکروسکوپی، آبزیان، گیاهان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان و پرندگان بی‌شماری به حیات آن گره خورده است. هریک از زیستمندان رود خانه ها تمام یا بخشی از دورۀ زیستی خویش را در آن می گذرانند. بنابراین چنانچه رودخانه‌ها آسیب ببیند به طور حتم زندگی انسان نیز دستخوش آسیب می‌شود.
نیاز انسان به آب باعث شد تا اکثر تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل بگیرند. رودخانه (رود + خانه) زمین و بستری که بر روی آن رود جاری است و مجازاً خود رود را هم رودخانه گویند. کوردستان به واسطه وجود کوهستان زاگروس همیشه سرشار از چشمه ها و رودخانه ها و جویبار ها خروشان بوده است که به مانند مادری مهربان تمدن ها و فرهنگ غنی کورد را در دامن خود به واسطه این رودخانه ها پرورش داده است. رودخانه به عنوان پرشورترین و شاداب ترین عنصر کوهستان، آبی است روان که از به هم پیوستن آب چند چشمه در دره‌های کوهستانی به وجود آمده و جریان می‌یابد تا به دشت‌ها، دریاچه‌ها و یا دریاها و اقیانوس‌ها بریزد. آب رودخانه ها، در هر بخش از مسیر طبیعی خود، بخشی از زیست بوم ها و جامعه ای از جوامع انسانی را بهره مند می کند و موجب حفظ حیات محیط های آبی و تغذیه سفره های آب زیر زمینی می شود.
زگروس نشینان در کوردستان به واسطه زندگی در کنار رودخانه ها بطور فطری و تجربی آموخته بودند که جهت استفاده بهینه از این منابع طبیعی، می بایست رودخانه ها را دوست داشت. در این دیار خرم و فرح بخش آب و رودخانه به عنوان موجودی زنده و حیات بخش مورد ستایش و احترام بود و واژه های کوردی آن در ادبیات و فرهنگ کورد همیشه نشانگر حیات بخشی، پویایی و حرکت بوده است. کوهستان زاگـروس که محصــول هــزاران ساله طبیعت است، از تـاریخــی بلنــد بالا برخــوردار بوده و نه تنها از دیدگاه تاریخ طبیعی سرزمین، بلکه به عنوان بیومی طبیعی که به بخش وسیعی از فضای سرزمین هویت و حیات می بخشد دارای ارزش اکولوژیکی و فرهنگی بالایی بوده، به همین دلیل نابودی تدریجی آن را که توسط نســل کنــونی رقم خـورده، مـی توان بزرگـترین تـراژدی تاریـخ طبیعی ایران معرفی کرد. این کوهستــان به عنوان یکی از مهمترین زیست بوم ها به واسطه منابع آبی بالا به عنوان ” برج آب دشت های هموار” یاد می شود که از طریق رودخانه ها و جویبار ها و چشمه ها با تامیـن چیــزی حدود ۵۰ درصدآب، شاخص ترین منبع تامین کننده آب ایران است.
با توسعه شهرنشینی و خالی شدن و کاهش جمعیت روستاها، همراه با اجرای طرح های عمرانی و دور شدن انسان از رودخانه دوستی دیرینه انسان و رودخانه در کوردستان همانند اغلب نقاط جهان گسسته شد و متاسفانه نسبت به رودخانه ها که روزی حیاتمان را مستقیم از آن داشتیم بسیار بی مهر شده و نقش رودخانه‌ها را در حیات خود نادیده گرفتیم.
استفاده بهینه از رودخانه ها به لحاظ اهمیتی که این منابع طبیعی در برآورد نیازهای بشری، از دیرباز تاکنون داشته اند از انگیزه های مهم به وجود آمدن شاخه دیگری از مهندسی آب به نام مهندسی رودخانه بوده است. اما متاسفانه مهندسی رودخانه در ایران توسط وزارت نیرو سبب مرگ و خاموشی رودخانه های زیادی شده است. این در حالی است که شرایط کشور و منابع محدود آب شیرین آن حکم می‌کند حفاظت از رودخانه‌ها اولویت اول باشد. مرگ تدریجی رودخانه سیروان، بل، گاران، خشک شدن رودخانه های فصلی و تغییر رودخانه های دائمی به فصلی، تبدیل بسیاری از رودخانه های شهری به رودخانه فاضلاب تنها بخشی از دخالت های نابخردانه بشر و عدم مدیریت در این عرصه می باشد. رودخانه ها رگ های حیاتی هر سرزمینی محسوب می شوند، به همین دلیل حفاظت و بهره برداری خردمندانه از آنها نیاز به دلیل و برهان زیادی ندارد.
عوامل موثر در تغییر مقدار آب رودخانه در طول زمان شامل توپوگرافی، جنس زمین، پوشش گیاهی و شرایط اقلیمی می باشد اما تخریب پوشش گیاهی حوزه آبخیزها، آلودگی های ناشی از تخلیه فاضلاب ها و انواع آلودگی ها، بهره برداری از شن و ماسه و مهم تر از همه سدسازی‌های افراطی بر روی رودخانه ها هر یک به شکلی در دگرگونی محیط زیست رودخانه ها موثر واقع شده اند.
این تخریبات گسترده و خاموشی رودخانه ها یکی پس از دیگری به وسیله سدها سبب ایجاد جنبشی بزرگ با نام “حفاطت از رودخانه ها در برابر سد سازی” شد که به صدور بیانیه ای به تاریخ ۱۴ مارچ ۱۹۹۷ در شهر کوریتیبای برزیل از سوی سازمان‌های مدافع طبیعت و مردم بومی انجامید. از آن سال به بعد این روز (۲۴ اسفند) در خیلی از کشورهای به شیوه های مختلف گرامی داشته می شود و سال‌ها است که طرفداران محیط زیست می‌کوشند دولت‌ها و شرکت‌ها و کارتل‌های بزرگ را وادار سازند تا برای تامین آب یا ادولت‌ها و شرکت‌ها و کارتل‌های بزرگ را وادار سازند تا برای تامین آب یا انرژی، راه‌های متناسب با حفظ محیط زیست و حقوق مردم ذینفع در مسیر رودخانه‌ها را در پیش بگیرند و از خاموش کردن رودهای پر خروش و زنده در پشت دیوار عظیم سدها خودداری کنند.
در بخشی از بیانیه کوریتیبا، آمده است: ((سدها در همه جا، مردم را به زور از خانه هایشان بیرون می کنند، مزارع حاصلخیز، جنگل ها و مناطق کم نظیر را به زیر آب می برند، مناطق ماهی گیری و تامین آب شرب را از میان می برند، و مایه پراکندگی اجتماعی، فرهنگی، و فقر اقتصادی جوامع ما می شوند. ما باید به سوی جامعه ای پیش برویم که انسان و طبیعت دیگر بر پایه ی منطق بازار، که در آن تنها ارزش مربوط به کالاها و تنها هدف سود است، کم ارزش نشوند.
رودخانه ها را آزاد کنید! و بگذارید رودها جریان یابند، رودها را از آلودگی رها کنید، آنها را از چنگال موسسه های بزرگ مدیریت آب آزاد کنید، و آنها را برای استفاده مردم رها سازید! یکی از نهادهای جهانی و مردمی منتقد سد سازی، شبکه رودهای جهانی (International Rivers) است. این شبکه، «رسالت» خود را حفاظت رودخانه ها و دفاع از حق جامعه های وابسته به آن، مخالفت با سدهای مخرب و شیوه توسعه ای که سد سازان توصیه می کنند، یافتن راه های بهتر برای برآورده ساختن نیاز مردم به آب و برق اعلام کرده است. شبکه همچنین «چشم انداز» خود را جهانی می داند که در آن رودخانه ها و زیست بوم های وابسته به آنها ارج نهاده شود و اهمیت پیوند میان زیست بوم سالم و جامعه ی سالم درک گردد. ما جهانی را در نظر داریم که در آن، طرح های توسعه نه طبیعت را به انحطاط برد و نه انسان ها را فقیرتر سازد، و همچنین جهانی که در آن صدای مردم در طرح هایی که زندگی و سرزندگی شان را زیر تاثیر می گیرد، شنیده شود.
سـد سازی های گسترده و تونل های انتقال آب بین حوضه ای بدون ارزیابی زیست محیطی خردمندانه و معقول بر روی رودخانه ها باعث شده نفس های زاگـروس مهـربان به شماره بیفـتد و اگــر مواظب نباشیــم و همین روال ادامه پیدا کند برج آب ها یکـی پس از دیگـری خالی می شود و سرزمینمان را از دست خواهیم داد.
روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها فرصتی است برای تامل در رفتارهای نابخردانه‌ای که با این رگ‌های زندگانی‌بخش زمین داشته‌ایم. درباره این روز با دیگران صحبت کنیم و با کمک انجمن‌های و گروه‌های مدافع محیط زیست، در روز ۲۴ اسفند با برگزاری برنامه های نمادین، همایش ها یا برنامه‌های پاکسازی کناره‌ی رودخانه‌ها در شهر و روستای خود، و با نقد سدسازی‌های مخرب محیط زیست، بکوشیم که توجه مردم، مدیران و تصمیم‌سازان را به موضوع حیاتی حفاظت از رودخانه ها جلب کنیم.
انجمن سبز چیا با توجه به اهمیت و نقش کلیدی رودخانه روز ۲۴ اسفندماه پاکسازی رودخانه های ۱۲۰ روستا در مریوان و اورامانات را به طور همزمان انجام می دهد.
