بە سیاسی كردنی ژیاندنەوەی گۆلی ورمێ‌

0
782

زیاتر لە دوو دەیە بەسەر بەرەو وشك بوونی گۆلی ورمێدا تێدەپەڕی، بەڵام هێشتا بەرپرسان و دەسەڵاتداران سەرەڕای پەسەندكردنی دەیان گەڵاڵە و رێكار و

شەریف فەلاح
شەریف فەلاح

تەرخانكردنی بوودجەی تایبەت بۆ ژیاندنەوەی ئەو گۆلە، نەگەیشتوونەتە ئەنجامێكی یەكلاكەرەوە و باس و مشتومڕەكان بۆ زیندوو كردنەوەی ئەو تاڵاوە هەر بەردەوامن.
بەپێی راپۆرتی هەواڵنێری میهر، سەرەڕای جەخت و داكۆكیی زۆر لەمەڕ بە سیاسی نەكردنی ژیاندنەوەی گۆلی ورمێ‌ و پێداگری لەسەر بنەما زانستییەكان بۆ زیندوو كردنەوە، بەڵام هێشتا كۆمەڵێك پرسیاری بێ‌ وەڵام ماون هەتا بگەنە رێكارێكی یەكلاكەرەوە كە هەموو بەرپرسان لەسەری كۆك بن.
تەنیا رێكارێك كە هەموو بەرپرسەكان لەسەری كۆكن سیستمی ئاودێری میكانیزە و مۆدێرنە لە كەرتی كشتوكاڵدا.
لە كاتێكدا ماوەی دە ساڵە چالاكانی ژینگەپارێزی و دڵسۆزانی گۆلی ورمێ‌ پرسی ژیاندنەوەی ئەم گۆلە و مەترسییەكانی وشك بوونیان هێناوەتە گۆڕی، بەڵام گەڵاڵە پەسەندكراو و بوودجە تەرخان كراوەكان هێشتا نەخراوەنەتە بواری جێبەجێ‌ كردنەوە و چارەسنووسی ئەم تاڵاوە گرنگەی ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان بۆتە كەرەسەیكی سیاسی بەدەست هەندێ‌ بەرپرسی باڵای حكومەت و پارێزگای “ورمێ‌”یەوە؟
دژایەتیی هەندێ‌ لە نوێنەرانی پارلەمانی ئێران كەلە چوارچێوە و بیاڤی گۆلی ورمَی دان لەگەڵ هەوڵەكان دەوڵەت لەمەڕ ژیاندنەوەی ئەم گۆلە، لەو رەهەندەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەم پڕۆژەیە بە قازانجی پارێزگاكانی دەوروبەرە، لەلایەكی دیكەشەوە دژایەتی توندی ئیمام جوعەی ورمێ‌ لەگەڵ كردنەوەی نووسینگەی لێكۆڵینەوە و چاوەدێری زانستیی گۆلی ورمێ‌ لە تەبرێز، دەربڕی ئەوەیە كە هێشتا مشتومڕ و كێشەی زۆر ماوە لەبەردەم ئەم پرسەدا.
لە سەفەری رۆژانی رابردووی جێگری یەكەمی سەركۆماری ئێران بۆ پارێزگای ورمێ‌، بڕیار بوو كۆبونەوەیەكی تایبەت لەگەڵ لێژنەی تایبەت و چەند وەزیرێكی پەیوەندیدار و بەرپرسانی پارێزگا لەبارەی گۆلی ورمَی یەوە بەڕێوە بچێت، بەڵام ئەو كۆبوونەوەیە تێكەڵ بە دیداری شۆرای كارگێڕی كرا و ئەنجامێكی نەبوو.
لەو كۆبوونەوەیەدا باسی زۆر گرفتی پارێزگا كراوە، بەڵام پرسی ژیاندنەوەی گۆلی ورمێ‌ تێكەڵ بە باسەكانی دیكە كرا و كەمڕەنگ بۆوە.

مەترسییەكانی وشك بوون
گۆلی ورمێ‌ كە پتر لە 5 هەزار كۆلۆمەتر رووبەریەتی و بە دووەمین گۆلی ئاویی سوێری جیهان دێتە ئەژمار ئێستا زیاتر لە 250 هەزار هیكتار لە زەوی و زارەكانی دەوروبەری وش بوون و بوونەتە دەشتی خوێ‌، نزكی بە 102 دوڕگەی بچووك و گەورە. هەندێك لەو دوڕگانە زۆر گەورن و و لەناو یەكیان پاركێكی گەورەی ئاژەڵان چاك كراوە كە تێیدا زیاتر لە 212 جۆر باڵندە، 27 گانلەبەری گواندار و 41 جۆر بوونەوەری خشۆك و چەند جۆر گیانلەبەری دیكە ئەژین، كە ژیانی ئەو گیانلەبەرانە بەشتراوەتەوە بە ژیانی گۆلی ورمَی وە.
بەپێی توێژینەوەكان لەگەڵ وشك بوونی گۆلی ورمێ‌ مادەیەكی ژاراویی پڕ مەترسی بەناوی “ئارسنیك” بەرهەم دێت كە دەبێـە هۆی سەرهەڵدانی نەخۆشیی شێرپەنجە و خوێنی و زۆر زیاهێنەرە.
بە وتەی بەرپرسی سەرچاوە سروشتییەكانی پارێزگای ورمێ‌ مەترسیی وشك بوونی سەداسەدی ئەم گۆلە هەر رۆژە زیاتر دەبێت و لە ماوەی یەك ساڵدا نزیك بە نیو مەتر ئاوەكەی كەمی كردووە و ئێستا تەنیا 5 تا 6%ی ئاوی ماوە و باقیەكەی بۆتە دەشت و شاخی خوێ‌ و ئەمەش مەترسیە بۆ سروشتی ناوچەكە و تەندروستیی هاووڵاتییان.

ژیاندنەوەی گۆلی ورمێ‌ بنەمای زانستیی هەیە
لەو كۆبوونەوەیەدا عیسا كەڵانتەری بەڕێوەبەری گەڵاڵەی ژیاندنەوەی گۆلی ورمێ‌ لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە، بەپێی ئەنجامی توێژینەوەكانی ناوەندی زانستی، ژیاندنەوەی ئەم گۆلە و رزگاركردنی لە وشك بوون بنەمای زانستیان هەیە و نابێ‌ لەمە زیاتر بۆ جێبەجێ‌ كردنی كات بەفێڕۆ بدرێت.
ئەو بەرپرسی وتووشیەتی: هەرچەند گەڵاڵە و پڕۆژە و بوودجەكانیش لەلایەن دەوڵەتەوە پەسەند كراون، بەڵام گرفتەكە لە جێبەجێ‌ نەكرن و لە بە سیاسی كردنی ئەم مەسەلەیەدا راگیراوە.
عیسا كەڵانتەری ئاماژەی بەوەش داوە كە ئەگەر پێشی ئەو پڕۆژانە نەگیرێن، پێشبینی دەكرێت لە ماوەی 9 ساڵدا و واتە هەتا ساڵی 2023ی زایینی گۆلی ورمێ‌ بە 15 ملیارد دوو جار و بە پانایی 4300 كیلۆمەتری چواركۆش دەژیتەوە و لە وشك بوون رزگاری دەبێت.
بە وتەی پارێزگاری ورمێ‌ هەموو لایەك لەمەڕ ژیاندنەوەی ئەو گۆلە پێداگرن، بەڵام گرفتەكە لەسەر شێواز و رێكاری گونجاوە كە بۆتە جێگەی مشتومڕ. چونكە پێشبینی دەكرێت هەوڵەكان بۆ جێبەجێ‌ كردنی هەندێ‌ لە پڕۆژەكان هەڵوێست و پەرچەكرداری كۆمەڵایەتی و سیاسیی لێ‌ بكەوێتەوە
چالاكانی ژینگەپارێز و هەندێ‌ لە رەخنەگرانی وشكبوونی گۆلی ورمێ‌ كە زۆربەیان لەناو نەتەوەی كورد لەو پارێزگایە پێكدێن لەو باوەڕە دان، نەریتی بوونی شێوازی ئاودێری و كشتوكاڵ، كەمتەرحەمیی دەوڵەت لە پاك كردنەوەی گۆلی ورمێ‌ و پێشگرتنی ئەو رووبارانەی كە دەڕژێنە گۆلی ورمَێ‌ وە لە گرنگترین هۆكارەكانی وشک بوونی ئەو گۆلەن.
لە ساڵانی رابردوودا چەند پڕۆژەیەك بۆ ژیاندنەوەی ئەو گۆلە خرانە روو، وەك گواستنەوەی ئاوی رووبارەكانی كەڵوێ‌ بۆ گۆلی ورمێ‌ هاتنە گۆڕێ‌ كە سەرنجام هەم بەهۆی ناڕەزایەتی خەڵك و هەم بەهۆی هەزینەی زۆر رەت كرایەوە و لە نوێترین بڕیاردا چەنند پڕۆژەك بۆ ژیاندنەوەی كاریان لەسەر دەكرێت وەك: گواستنەوەی ئاوی دوو رووبارەكانی (زەڕینە و سیمینە و ئاجی چاری) و ئاودێری بەتەوژم، بردنسەری ئاستی گواستنەوەی ئاو لە رووبارەكانی دیكە بۆ كشتوكاڵ و داڕشتنی نەخشە و خەریتەی “كاداكسر” كە موڵكدارێتی زەو، پانتایی، جۆری كشتوكاڵ و جۆری دابین كردنی ئەوی پێویستی دیاری دەكات، لەو پڕۆژانەن كە بەجیدی كاریان لەسەر دەكرێت.
لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا چەندین ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان لەلایەن خەڵكی ورمێ‌ و چالاكانی ژینگەپارێز بۆ ژیاندنەوەی ئەو گۆلە رێكخران، بەڵام لەلایەن دەزگا پۆلیسسەكانی حكومەتەوە سەركوت كران و چەندین كەسیش كوژران و بەدەیان چالاكی ژینگەپارێزیش دەستبەسەر و رەوانەی زیندان كران.
هەستیاربوونی پێكهاتەی پارێزگای ورمێ‌ بەهۆی بوونی دوو نەتەوەی كورد و توركی ئازەری و چەند ئایین زایەكی دیكە، ترس لەلای خەڵك و بەتایبەت دەسەڵاتداران ساز دەكات و لە ئەگەری بەرینتر بوونەوەی ناڕەزایەتییە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان دەترسن.

لە ئێران 296 دەشت و بیابان گرفتی كەم ئاوییان هەیە جیا لە گۆلی ورمێ‌ چەند گۆل و زەریاچە و تاڵاوی دیكە لە رۆژهەڵاتی كوردستان وەك “گۆلی زرێبار” و ناوچەكانی دیكەی ئێران هەن كە مەترسیی تووشبوون بە چارەنووسی گۆلی ورمێیان لەسەرە.
بە وتەی مەحمود حوجەتی وەزیری كشتوكاڵی ئێران لە كۆی 600 دەشت و بیابانی ئێران، 269 دەشتیان لەگەڵ گفتی كەم ئاوی بەرەوڕوون و تووشی وشكەساڵی بوون و ئەمەش سەرچاوەی بێكاری و هۆكارن بۆ كۆچكردنی گوندنشینان بۆ شارەكان و لاواز بوونی كەرتی كشتوكاڵی.
شەریف فەلاح