پرسی ریفراندۆمی کوردستان پێ دەنێتە قۆناغی دیکە و نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەمەریکا و ئەورووپا و زۆرێک لە وڵاتانی هاوپەیمانیی دژ بە داعش، داوایان لێ کراوە چاودێریی پڕۆسەکە بن، کە بڕیارە پاییزی ئەمساڵ لە هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی ماددەی (140)ی دەستووری عێراق، ئەنجام بدرێت.
لە بەیاننامەیەکدا کە دوێنێ دووشەممە، ئەنجومەنی کۆمسیارانی ھەڵبژاردن و راپرسی لە ھەرێمی کوردستان بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژە بەوە دراوە، ئامادەکاری دەکەن بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و نوێنەری نەتەوە یەکگرتووەکانیش چاودێریی پڕۆسەی هەڵبژاردن و راپرسی لە هەرێمی کوردستاندا دەکات.
لەلایەکی دیکەشەوە، بەپێی مادده‌ى هه‌شته‌مى ده‌ستوورى هه‌ميشه‌يى عێراق، عێراق دەبێت پابەند بێت بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان، کە له ساڵى 1970ه‌وه بووەتە ئەندام له په‌يماننامه نێوده‌وڵه‌تییەکان بۆ رێگه‌دان به مافى گه‌لان بۆ مافى چاره‌ى خۆنووسين و له ساڵى 1952ه‌وه نەتەوە یەکگرتووەکان خۆى سه‌رپه‌رشتیى ئه‌و ريفراندۆمانه ده‌كات، كه بۆ پرسى دروستبوونى ده‌وڵه‌تى نوێ ئه‌نجام ده‌درێن.
یان كۆبیس، نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، لە میانەی بەشداریكردنی لە كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە نیویۆرك رای گەیاند “سەركردە باڵاكانی ھەرێمی كوردستان ئاشكرایان كردووە، نیازی ئەنجامدانی ریفراندۆمیان ھەیە، بۆ ئەوەی لە ساڵی 2017 بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن”.
نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان جەختی لەسەر ئەوەش کردەوە، کە سەركردەكانی ھەرێمی كوردستان دووپاتی دەکەنەوە، ئامانجی ئەنجامدانی ریفراندۆم بۆ راستەوخۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی نییە، بەڵکو بۆ ئەوەیە نیازی خەڵکی کوردستان بە جیهان پیشان بدرێت. هەروەها ئیدارەی کەرکووکیش ئاشکرای کردووە، دەیانەوێت بەشداریی لە ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی کوردستاندا بکەن.
سەرچاوەیەکی باڵا و ئاگادار بۆ (باس) ئاماژەی بەوە دا، ئەوە راستە کە لە سەرەتا هەرێمی کوردستان ڕیفراندۆم ئەنجام دەدات، ئەوە بەو مانایە نییە کە یەکسەر جیابوونەوە لەگەڵ عێراق روودەدات، بەڵکو بە مانای بڕیاری خەڵکی کوردستان دێت، بەڵام سەربەخۆیی پرۆسەیەکی ئیجرائی و بڕیاردانە، لە کاتێکدا ریفراندۆم ڕادەربڕینە بۆ ئەو بڕیارە و لەسەر بنەمای ریفراندۆم سەرکردایەتیی کورد لە هەرێمی کوردستان بڕیار دەدات.
هەمان سەرچاوە ئاشکراشی کرد، سەرکردایەتیی کورد لە هەرێمی کوردستان، دەیەوێ بە ئەنجامی پڕۆسەکەوە ئەگەر بە (بەڵێ) بێت، لەگەڵ عێراق بکەوێتە دانوستان و سنوورەکانی لەگەڵ دیار بکات.
سەرچاوەکە روونیشی کردەوە، روانگەی مەسعود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان وایە، لە دۆخێکدا ئەگەر عێراق ڕێگەی نەدا ڕیفراندۆم بکرێت، ئەوا کوردستان بە پشتبەستن بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان و چاودێریی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕیفراندۆم هەر دەکات، بەڵام ئامانجی یەکەمی سەرکردایەتیی کوردستان ئەوەیە بە ئارامی کێشەکانی بە گفتوگۆ لەگەڵ عێراق چارەسەر بکات و نەگات بەو بڕیارە، بەڵکو باشتر وایە کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکانی عێراقیش لەو پڕۆسەیەی ریفراندۆمدا نوێنەر و چاودێریان هەبێت.
سەرچاوەکە ئاشکراشی کرد، بارزانی لەدوای ساڵی (٢٠١٤)وە، لەگەڵ حەیدەر عەبادی، سەرۆک وەزیرانی عێراق باسی ئەو پرسەی کردووە و لەنزیکەوە لەگەڵ هێزە پەیوەندیدارەکان کە لە کوردستان و عێراقیشدا هەن، باسی پڕۆسەی ریفراندۆمی کردووە، لەسەر ئاستی جیهانییش، بە شێوەیەکی فراوان دەوڵەتانی تێگەیاندووە. هەروەها لەگەڵ پێکهاتەکانی ئایینی و نەتەوەیی کە لە دونیادا گوێ لە دەنگیان دەگیرێت، بارزانی، قسەی کردووە و پرسی بە پێکهاتەکانی ناو هەموو عێراق و کوردستانیش کردووە، هەروەها پرسی بە حزبەکانی هەرێمی کوردستانیش کردووە و لە هەر چوار پارچەی کوردستانیش لەگەڵ ئەو هێزانە ئەو پرسەی خستووەتە ڕوو کە کاریگەرییان هەیە، لە هەمان کاتدا لەگەڵ کونسوڵی وڵاتان لە هەرێمی کوردستان بە وڵاتانی دراوسێشەوە، قسەی کردووە و پێی ڕاگەیاندوون کە هەرێمی کوردستان ئەمساڵ (2017) ریفراندۆم ئەنجام دەدات، ئەگەر هاوکاریمان بکەن باشە، ئەگەر هاوکاریشمان ناکەن بێ لایەن بوەستن، چونکە ئەگەر لە دژمان بوەستن بەرگری لە خۆمان دەکەین.
هەمان سەرچاوە ئاشکراشی کرد، بارزانی، بڕیاری كوردستانی لە رێی شا عەبدوڵا، پادشای ئوردنەوە گەیاندووەتە لوتكەی (عەرەبی- ئیسلامی- ئەمەریكی)، کە رۆژی 21ی ئەم مانگە لە ریازی پایتەخی سعوودیە، بە بەشداریی 55 دەوڵەت بەڕێوەچوو، داوای کردووە، لە گەڵاڵەنامەی كۆنگرەكەدا باس لە یەکپارچەیی خاکی عێراق نەکەن و لە دژی ریفراندۆمی خەڵکی کوردستان نەوەستنەوە، هەر بۆیەش لە گەڵاڵەنامەکەدا کە خوێندرایەوە، نە بە دێڕێك باسیان لە یەكپارچەیی خاكی عێراق كرد و نە دەربارەی ئەو خواستەی كورد ناڕەزاییان دەربڕی.
بەپێی هەمان سەرچاوە، ریفراندۆمی هەرێمی کوردستان بە شێوەی فەرمی و نێودەوڵەتی دەبێت و جگە لە نەتەوە یەکگرتووەکان، ئێستا هەوڵی رازیکردنی یەکێتیی ئەورووپا و ئەمەریکا و وڵاتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی دژ بە شەڕی داعشیش دەدرێ، کە بۆ چاودێریکردنی پڕۆسەکە نوێنەریان هەبێت.
لای خۆشیانەوە، ڤنسنت ستیوارت، سەرۆکی ئاژانسی هەواڵگریی بەرگریی ئەمەریکا ڕای گەیاند، سەربەخۆیی هەرێم لەسەر کات وەستاوە، نەک لەسەر پرسیاری ئەوەی کە ئایا هەرێم لە بەغدا جیا دەبێتەوە یان نا.
سێشەممەی رابردوو، ستیوارت، لە میانەی دانیشتنێکی ئەنجومەنی پیرانی وڵاتەکەیدا گوتی، هەوڵی کوردەکانی عێراق بۆ جیابوونەوە لە بەغدا بابەتێک نییە کە “دەبێت یاخود نا، بەڵکو کەی ڕوو دەدات”.
ئەو جەنەڕاڵە ئاماژەی بۆ ئەوەش کرد، پرسی ڕیفراندۆمی کوردستان گرنگە، کە بڕیارە لە مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێت.
دلاوەر خالید ئاژگەیی، نوێنەری حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە یەکێتیی ئەورووپا بۆ (باس) رای گەیاند، ئێستا لە گفتوگۆدان لەگەڵ لیژنەیەکی تایبەت بۆ ئەو پرسە لە پەرلەمانی ئەورووپا، تا رازییان بکەن بە چاودێریکردنی پڕۆسەی ریفراندۆم لە هەرێمی کوردستان، گوتیشی “کێشەکە ئەوەیە تا رۆژەکەی بەشێوەیەکی فەرمی دیار نەکرێت، نابێت چاوەڕێی ھەڵوێستی فەرمیی وڵاتان بکەین”.
جەختی لەسەر ئەوەش کردەوە، لەدوای پێشنیازی بارزانی بۆ وڵاتان، کە باس لە یەکپارچەیی عێراق مەکەن، ئێستا لە لێدوانەکاندا ھەست بە گۆڕانکاری دەکرێت. گوتی “پێشتر دەیانگوت دەبێت رێز لە یەکگرتوویی عێراق بگیرێت، بەڵام ئێستا دەڵێن ھەر بڕیارێک خەڵک بیدات ئێمە رێزی لێ دەگرین، ئەمەش گۆڕانکارییەکی ئەرێنی باشە، پێش ئەنجامدانی پڕۆسەکە”.
سەعدی ئەحمەد پیرە، ئەندامی مەکتەبی سیاسیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بۆ (باس) رای گەیاند، پرسی ریفراندۆم یەکێکە لەو پرسانەی کە ساردبوونەوەی تیادا نییە و بە جدیی کار بۆ سەرخستنی دەکرێت، گوتیشی ”پڕۆسەی ریفراندۆم ئەگەر بێت و زۆربەی وڵاتانی دراوسێ و لایەنە عێراقییەکان پشتیوانی لە ئەنجامدانی بکەن، ئەوە بەبێ چاودێریی باڵای جیهانی و نێودەوڵەتی پڕۆسەیەکی سەرکەوتوو دەبێت، گرنگترین خاڵ بۆ سەرکەوتنی پڕۆسەکە ئەوەیە بە شێوەی ئارام و گفتوگۆ لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان دەست پێ بکەین و رێگە لە دروستبوونی کێشە بگرین، کە بەو هۆیەوە بکەوێتەوە“.
ئەو سەرکردەیەی یەکێتی، ئاماژەی بۆ ئەوەش کرد، لە پاییزی ئەمساڵ کە باس لە ئەنجامدانی ریفراندۆم دەکەین، پرسی هەڵبژاردنیش هەیە، کە پەیوەستن بەیەکەوە، هەموو ئەوانەش پەیوەندی بە بارودۆخەکەوە هەیە و گرنگە بە شێوەیەکی دیراسەلێکراو بڕیار لەسەر دیارکردنی رۆژی ریفراندۆم بدەین، بۆ ئەوەی پڕۆسەکە سەرکەوتوو بێت.
گوتی ”ئێستا کە پەرلەمان کارا نەکراوتەوە و شەڕی داعش بەردەوامە و بە ملیۆنان ئاوارە لە کوردستاندان، باشترە میکانزمێکی گونجاو بۆ چارەسەری ئەو دۆخە بدۆزینەوە و ناوماڵی خۆمان یەک بخەین، جگە لەوە پێویستە تۆماری دەنگدەرانێکی پاکمان هەبێت، کە کێ دەتوانێ دەنگ بە پرسەکە بدات، ئەوکات دەتوانین بڕیار لە دیارکردنی رۆژی ریفراندۆمیش بدەین و ئەنجامدانی پڕۆسەکە بێ تانە لێدان بێت“.
لای خۆشیانەوە، سیاسەتوان، نەجمان دۆسکی، ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری یەکگرتووی ئیسلامی بۆ (باس) رای گەیاند، گرنگە حکوومەتی هەرێمی کوردستان و لایەنە سیاسییەکان کارێکی دیبلۆماسییانە بکەن بۆ ئەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتیی ئەورووپا و ئەمەریکا و وڵاتانی هاوپەیمان چاودێریی پڕۆسەی ریفراندۆم لە کوردستاندا بکەن، گوتی ”ئەگەر پڕۆسەکە لە مانگی 10ی ئەمساڵ بکرێت، ئەوا ئێستا وادەی ئەوەیە لە رێگەی کۆمیتەی ریفراندۆمەوە قسە لەگەڵ هەموو ئەو لایەنە باڵایانەدا بکرێت کە بێن چاودێربی پڕۆسەی ریفراندۆم بکەن، چونکە چاودێریکردنی ئەو لایەنانە بۆ دەرخستنی پاکیی پڕۆسەکە، پێدانی بڕوانامەی نێودەوڵەتییە بۆ ئەنجامی ریفراندۆم، ئەوەش بۆ بڕیاری سەربەخۆیی هاوکار و یارمەتیدەرێکی باش دەبێت“.
ئەو چاودێرە جەختی لەسەر ئەوە کردەوە، ئەوەی هەیە روونە کە خەڵکی کوردستان بە زیاتر لە 98%ی دەنگ بە جیابوونەوە لە عێراق دەدات، بەڵام ئەو ئەنجامە نیشاندانی بە جیهان گرنگە و پاکیی ئەنجامەکەش گرنگترە بۆ جیهان، تا دان بە بڕیاری خەڵکی کوردستاندا بنێن.
لای خۆشیانەوە، بەشارەت ڕەزا، دکتۆرا لە یاسای نێودەوڵەتی بۆ (باس) رای گەیاند، روویەکی ئەو پڕۆسەیە یاسایی و رووەکەی دیکەی سیاسییە، بەو پێیەی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆی گشتیی ئەو قەوارانەی کە پێیان دەگوترێ دەوڵەت کە (193) دەوڵەت هەیە لە جیهان، لەودا کۆبوونەتەوە، ئەوە خۆی بەشداریی ئەو لایەنە ئاماژەیەکی سیاسیی باڵا و شەرعییەتی سیاسی دەدات بە پڕۆسەکە، گوتی ”لە رووە یاساییەکەشیەوە کۆمەڵێک بڕیار هەن لە کۆنەوە تا دەگات بە ئەمڕۆ کە شەرعییەت و رەوایەتیی ئامرازی ریفراندۆم بۆ پرسی چارەی خۆنووسین لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکان دەدات بەو شوێنەی کە تیایدا دەکرێت، ئەوەیە یەکەم بڕیاری ژمارە(36)ی ساڵی 1952مان هەیە، کە لە کۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرچووە و باس لەوە دەکات، مافی چارەی خۆنووسین مافێکە مومارەسەکردنی دەبێت لە رێگەی ریفراندۆمەوە بێت، ئەوە لەسەر ئاستە جیهانییەکە، لەسەر ئاستی نوێنەرایەتیش ئەوە نەتەوە یەکگرتووەکان، رێکخراوی یۆنامی هەیە لە عێراق، کە بە بڕیاری ژمارە (1500) کە لە ساڵی (2004) دەرچووە، بڕیاری (373) لە (2007) ئەو دەسەڵاتە دەبەخشێت بە یۆنامی کە بۆی هەیە لە پڕۆسە سیاسییەکەدا لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش بە هەڵبژاردن و دەنگدان و راپرسی بەشدار بێت“.
ئەو شارەزا یاساییە نێودەوڵەتییە رای گەیاند، بەپشتبەستن بەو بڕگە یاساییانە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، بەشداریی نەتەوە یەکگرتووەکان لە پڕۆسەی ریفراندۆمی کوردستان کاریگەریی بەهێزی لەسەر بڕیاردانی خەڵکی کوردستان دەبێت، چ چاودێریی پڕۆسەکە بکات، یان یارمەتیدەری بێت.
لای خۆشیانەوە، سیاسەتوان، د. مەحمود عوسمان، ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بۆ (باس)ی ڕاگەیاند “مەسعود بارزانی، سەرۆکی ھەرێمی کوردستان، ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانی لە ئەنجامدانی پرسی ڕیفراندۆم ئاگادار کردووەتەوە، ئامادەبوونی چاودێری نەتەوە یەکگرتووەکان لە پرسەکەدا هەبێت، زۆر گرنگە”.
گوتیشی “لەوە گرنگتر، رێکخستنەوەی ناوماڵی کورد بڕیاری هەموو لایەنە سیاسییەکانی کوردستانە بۆ ئەنجامدانی ئەو پرسە”.
