چشم انداز استقلال کوردستان در دو پردە

0
4556

نگارنده: شعیب دانش پژوه

رفراندومی کە در تاریخ بیست و پنجم سپتامب 2017 میلادی در کوردستان عراق انجام گرفت را میتوان محصول دو رهیافت فکری/تاریخی دانست کە نقطەی اوج تقابل را عریان نمود. از سویی قدرتهای حاکم بر جغرافیای بخشهای تقسیم شدەی کوردستان در روندی تاریخی سعی بر انکار/حذف مسئەلەی کوردی داشتە، و در سوی دیگر سوژەی کوردی هموارە در تقابل با این روند بە رهیافتی فکری (رهایی) انجامیدە است. این تقابل در چهار کشور کە کوردها در ساکنند دارای ابعاد مختلف بودە و بعضا متود بکارگرفتە شدە از سوی قدرت حاکم متفاوت بودە ولی بطور کلی در تمامی سطوح دارای مبنایی مشترک کە آنهم انکار/حذف مسئەلەی کوردی ست، هستند. این روند تقابل در بخشهای دیگر کوردستان نیز ادامە دارد و در آیندەای نزدیک شاهد بروز عینی و عملی آن خواهیم بود. با اندکی مطالعەی تاریخ میتوان پرسپکتیو کلی را بە وضوح دید. اما آنچە در اینجا مورد بحث قرار میگیرد نە وضعیت تاریخی بلکە چشم انداز آیندەی رفراندوم استقلال کوردستان در دو پردە میباشد.

پردەی نخست: استقلال نرم ـ صلحجویانە

پس از اعلام تاریخ برگزاری رفراندوم اقلیم کوردستان کە توسط شانزدە حزب تأیید شد، موجی از مخالفت، گمانەزنی و شایعاتی را بە وجود آورد. تا قبل از برگزاری رفراندوم میتوان مخالفان را در دو دستە تقسیم نمود.
مخالفین داخلی: این دستە بر حق استقلال کوردستان تأکید میکردند اما مدعی آن بودند کە اولا رفراندوم برگزار نمیشود و ثانیا اگر هم انجام شود، رهبر حکومت اقلیم کوردستان یعنی مسعود بارزانی را بە بهرەبرداری سیاسی از رفراندوم در جهت تقویت جایگاه شخصی/حزبی خود متهم میکردند. این مخالفان داخلی دارای رسانەهای متعددی بودند کە با آزادی کامل و بدون هیچ خوفی بطور شبانەروزی بە فعالیت خود در جهت اهداف خود مشغول بودند. مهمترین آنها جنبش گۆڕان (تغییر) و بخشی از احزاب اسلامی کوردستان را میتوان نام برد، قابل ذکر است کە این گروەها بە روشنی هرچە تمامتر در رابطەای بسیار نزدیک با حکومت ایران قرار دارند.
مخالفین منطقەای: این دستە از مخالفین را کشورهای منطقە مانند ایران، ترکیە، دولت مرکزی بغداد و سوریە (احیانا اگر سوریەای ماندە باشد) تشکیل میدادند. مخالفت این کشورها با برگزاری همەپرسی در اقلیم کوردستان عراق بە دلیل همان تقابل ذکرشدە در مقدمەی متن و وحشت از انتقال رهیافت تاریخی بە ساحت عملی جدایی کوردهای دیگر بخشهای کوردستان است. بە زبانی دگر، تصویر آیندەی نچندان دور خود را در آینەی اکنونی عراق میبینند.

هر دوی این دو گروه از مخالفین هر آنچە در توان داشتند بەکار گرفتند تا پروسەی برگزاری رفراندوم را متوقف و یا بە تعویق بیاندازند. اما احزاب سیاسی کوردستان و در رأس آن مسعود بارزانی با رویکردی عاری از پرخاشگری و خشونت مصمم در برگزاری رفراندوم باقی مانند و رفراندوم را انجام دادند. در این پردەی نخست کشورهای مخالف سوای تهدیدات و موضعات تندروانە، وارد اقدام عملی و بازدارندە همچون اقدامات نظامی نشدەاند، و در مقابل نیز کوردستان عراق همچنان در مقام رویکرد صلح جویانە باقی ماندە است و مسعود بارزانی چندین مرتبە خواستار حل مناضعات از طریق میز گفتگو با طرفین شدە است. اگر همین منوال در هر دو سوی ادامە پیدا کند، در مدت کوتاه نهایتا دو سالە بطور رسمی کوردستان عراق اعلام استقلال میکند و شاهد کشور جدید کوردستان در خاورمیانە خواهیم بود. در این فاصلەی زمانی مناسبات بین طرفین نیز روبە عادی سازی خواهد رفت و شدت مخالفت مخالفین نیز کاستە میشود.

پردەی دوم: استقلال یکطرفە

در پی اقدامات دولت مرکزی بغداد همچون انسداد خطوط هوایی و زمینی علیە اقلیم کوردستان از سویی و اقدام عملی ایران و ترکیە مانند تحریم مرزهای خاکی خود با کوردستان عراق و احیانا اقدام نظامی این دو کشور، عملا اقلیم کوردستان را ناچار بە اعلام استقلال زودهنگام و یکطرفە میکنند. اما این معادلات تا چە حد قابل اجرا و عملی هستند؟ باید بصورت جداگانە بە آنها پرداخت.

دولت مرکزی عراق: در نمایی کلی میتوان عراق را در سە دستەی شیعەها، سنی ها و کوردها تقسیم بندی نمود. شیعیان عراق با پشتیبانی همەجانبەی حکومت ایران کانون قدرت دولت مرکزی را در دست داشتە و دارند. نحوەی مدیریت قدرت توسط شیعەها خصوصا در دورەی ریاست نوری مالکی نەتنها نتوانست شکاف میان این سە دستە را کاهش دهد بلکە شکاف را بە گسل تبدیل نمود. سنی ها بطور ساختاری از قدرت حذف شدند، و ظهور داعش نیز این توازن را بیشتر بهم زد. بەگونەای کە بخش مهمی از سنیان عراق پیوستن بە کوردستان عراق را بە دولت مرکزی عراق ترجیح میدهند.

در حال حاضر دولت مرکزی نە دارای قدرت نظامی لازم بر علیە کوردستان را دارد و نە کوردستان در نبود نیروی نظامی بەسر میبرد، آنهم اکنون کە نود و سە درصد مردم کوردستان بە جدایی از عراق آری گفتند. بستن راه آسمانی بر روی کوردستان نیز اقدامی عجولانە و کوتاەمدت بیش نیست و بەزودی بەپایان میرسد.

ایران: حکومت ایران در وضعیت پیچیدەای قرار دارد و بە دلایل مختلف سیاسی و اقتصادی نمیتواند وارد اقدام نظامی علیە کوردستان عراق شود. از سویی کوردستان عراق بازاری پرسود برای ایران بشمار میرود، درآمدهای ملیاردی را نمیتواند فراموش کند، آنهم در حالیکە خود ایران هنوز در تحریم شدید بین المللی قرار دارد. از سویی دیگر حکومت اقلیم کوردستان عراق از مهمترین همپیمانان آمریکا در منطقە بشمار میآید و اقدام نظامی یا تحریم تند ایران علیە اقلیم، اعلام جنگ مستقیم با آمریکا را تشدید میکند، در حالیکە وضعیت توافق هستەای ایران و آمریکا در حالت بسیار شکنندەای بەسر میبرد. و اما از اینها مهمتر واکنش کوردهای ساکن ایران است. در چند روز بعد از برگزاری رفراندوم شاهد موجی عظیم از شادی مردم کوردستان ایران در سطح تمام شهرها بودیم. وجود احزاب کوردستان ایران و پیوند ناگسستنی مسئلەی استقلال کوردستان میان کوردهای این دو بخش، از چشم حکومت ایران پنهان نیست و آگاه بر این موضوع میباشد کە هرگونە اقدام نظامی علیە کوردستان عراق میتواند بە قیمت واکنش بسیار تند و وسیع در کوردستان ایران شود و دیری نمیپاید کە بە وضعیت سوریە دچار شود. حکومت ایران بر سر دوراهی تلخی قرار دارد. از سویی نمیتواند صراحتا با مسئلەی استقلال کوردستان عراق توافق کند و همزمان در سوی دیگر توان مقابلەی عملی با آنرا ندارد و در نهایت باید دید کە کفەی ایدئولوژی حکومت ایران سنگینتر میشود یا کفەی استراتژی آن. بە نظر نگارندە، ایران ناچارا با مسئلەی استقلال کنار خواهد آمد و خود را دچار بحران داخلی نمیکند.

ترکیە: ترکیە نیز در وضعیت مشابە ایران قرار دارد اما با وسعتی بیشتر و شدیدتر. کوردستان عراق با داشتن منابع عظیم گاز و نفت، نقش مهمی را در آیندەی نزدیک مناسبات انرژی جهان بە خود اختصاص میدهد. انتقال این منابع بە خارج از کوردستان از طریق ترکیە و سوریە قابل اجراست و قطعا ترکیە مایل بە ازدست دادن سودی چنین هنگفت نیست. در چند روز قبل از برگزاری رفراندوم کوردستان عراق، ترکیە در حالیکە بەشدت بر مخالفت خود با اقلیم کوردستان پافشاری میکرد، قرارداد انتقال منابع انرژی از کوردستان بە روسیە را از طریق خاک کشورش امضا نمود. این تنها نمونەای از معاملەهایی ست کە ترکیە میتواند در آیندە داشتە باشد. ترکیە در دو بخش کوردستان ترکیە و سوریە خود را در مقابل نیروی مهم و بازیگری قدرتمند (پ ک ک) کوردی میبیند. چیزی نماندە است کە نیروهای کورد سوریە بە آبهای آزاد دست یابند. از دست دادن خط انتقال انرژی کوردستان عراق توسط ترکیە، برابر است با تعویض خط انتقال بە کوردستان سوریە و این یعنی هرچە بیشتر قدرتمندی پ ک ک بر علیە ترکیە. این در حالیست کە صالح مسلم از رهبران شاخص پ ک ک طی بیانیەای رسما اعلام نمود در صورت هرگونە اقدام نظامی علیە کوردستان عراق حاضر بە دفاع میباشند. هرچند اقلیم کوردستان عراق و پ ک ک دارای اختلافات سیاسی و تئوریک هستند اما استقلال کوردستان بزنگاهی تاریخی برای هردو طرف میتواند باشد، چیزی کە وحشتناکترین کابوس دولت ترکیە در این چند دهەی اخیر است. با توجە بە نکات مختصر ذکرشدە واضح است کە ترکیە نیز در وضعیت اقدام نظامی یا تحریم بلندمدت اقلیم کوردستان قرار ندارد.

آمریکا: موضع حکومت آمریکا در این مدت سردرگم کنندە بودە، تا جایی کە برخی از تحلیلگران آنرا برخورد دوگانە سیاست علمی و عملی آمریکا میخوانند، اما بە گمان نگارندە این عملکرد نە دوگانە بلکە موازی ست. ذکر چند نکتە

در این رابطە نمایی برای روشنتر شدن بحث الزامیست. بطور کلی سیاست مدرن بر روی دو پاشنەی روابط دیپلوماسی و استراتژیک میچرخد. اولی در صحن عمومی و دومی تا حدی در پشت پردە. این خاصیت کلی قدرتهای جهانی در عرصەی بین الملل است و آمریکا بە نحوی خاص این توازن را پیش بردە است. خاورمیانە بەعنوان منبع عظیم انرژی هموارە در لیست مهمترین برنامەهای سیاسی و اقتصادی آمریکا بودە و خواهد بود. از اینرو روابط متعدد و گوناگونی با قدرتهای منطقە برقرار نمودە و در این میان آنچە بە کوردستان عراق مربوط است را باید از دو جنبە مورد توجە قرار داد. پس از سقوط صدام حسین و تشکیل دولت ائتلافی در عراق، کوردستان نقش محوری ای در توازن قدرت داخلی عراق ایفا نمود. با ظهور داعش در عراق و سوریە این نقش کوردها بە اوج خود رسید و سطح روابط آمریکا با کوردها بە فصلی جدید وارد شد کە ابعاد نظامی وسیعی بەخود گرفت. مثلث کلاسیک قدرت خاورمیانە بە نمایندگی ایران، ترکیە و عربستان عملا در نبرد نیروها در سوریە بە بنبست رسیدە و این مهمترین عامل تحریک آمریکا در پشتیبانی نیروهای کورد علیە بحران داعش شد. تحکیم پایەهای قدرت نیروهای کورد در سوریە و همچنین عراق پیام آور ظهور قدرتی جدید(در آیندەی نزیک) در منطقە و نظم نوین نیروها ست کە آمریکا بە منظور کاهش قدرت روسیە و ایران از آن بیشترین استفادە را میکند. نکتەای کە کمتر مورد توجە قرار گرفتە، موضع عربستان و کشورهای عربی خاورمیانە در رابطە با رفراندوم کوردستان است. اکثریت کشورهای عربی منطقە و مشخصا عربستان صعودی از مدتها قبل بە صورت مستقیم و غیرمستقیم از استقلال کوردستان عراق حمایت نمودەاند. اسرائیل با شدت بیشتری از این استقلال حمایت میکند. این در حالیست کە اسرائیل و عربستان از همپیمانان بسیار نزدیک آمریکا هستند، پس چگونە امکان دارد آمریکا از طرفی مخالف استقلال کوردستان عراق باشد و همزمان متحدانش در منطقە موافق استقلال؟
عملکرد موازی آمریکا در رابطە با استقلال کوردستان را میتوان در این نمای کلی توجیە یا تصویر نمود. در سطح دیپلوماسی سیاسی خود موضع نە انکار بلکە مخالفت نرم (آنهم تحت لوای زمان اعلام شدە نە ماهیت استقلال) را پیش گرفتە، و در آنسوی مسئلە مواضع خود را از طریق متحدانش بە اجرا میگذارد و بدینصورت سیاست محافزەکارانە و ملاحضەگرانەی خود را ادامە میدهد تا وقتی کە استقلال کوردستان وارد فاز نهایی خود شود. آمریکا با این شیوەی عملکرد، خود را از اتفاقات احتمالی و همچنین کشمکش های دیپلوماتیک منطقەای بە دور نگە میدارد.

نکتەی پایانی: کوردستان عراق در هر دو پردە نهایتا استقلال خود را اعلام مینماید، اما تمامی اتفاقات آیندە و چگونەگی این اعلام استقلال بستگی بە نحوەی عملکرد نیروهای مخالف و خصوصا دولت مرکزی عراق دارد. و بە گمان نگارندە نە ایران و نە ترکیە خود را وارد اقدامات عملی همچون تحریمهای بلندمدت و یا نظامی نخواهند کرد و در مدتی چندماهە تب و تاب مخالفتها نیز میخوابد.

نظرات