کورد و سەدەمین ساڵوەگەڕی سایکس-پیکۆ/ڕا و بۆچوونی پۆلێک لە کارناسانی سیاسی/بەشی ٢

0
698

١٠٠ ساڵ لەمەبەر، فرانسوا پیکۆ و مارک سایکس، ڕوخساری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناڤینی دوای جەنگی جیهانیی یەکەمیان گۆڕی و ئەو ناوچەیەی زیاتر لە چەند سەدەیەک لەژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان بوو، بەسەر چەند دەوڵەتێکی دابەشکرا. دابەشکردنی ناوچەکە لەنێوان هەردوو زلهێزی ئەو دەمەی جیهان واتا بریتانیا و فەڕانساە ئەنجام درا. تا ئێستاشی لەگەڵدا بێ کورد وەک یەکێک لە سەرەکیترین نەتەوەکانی ناوچە و هەروەها نەتەوەی بی وڵات و نیشتمان، ئەو دابەشکارییەی قەبووڵ نەکردوە، خەبات لە هەر چوار پارچەی کوردستان بەردەوامە بەڵام تا ئێستاش ئاکامێکی کردەیی ئەوتۆ لە خەباتی کورد جیا لە بە فیدراڵی بوونی هەرێمی کوردستانی باشوور بۆ کورد مسۆگەر نەبووە، تا ئێستاش و بۆ سەدەمین ساڵ، سایکس-پیکۆ هەروا لە سەر جێگای خۆیەتی هەرچەند باس لە خەریتەی خۆرهەڵاتی ناڤینی گەورە و گۆرنی سنوورەکان لە ئارادایە و شەڕ لە ناوچە گڕی  ناوەتەوە بەڵام هەمدیسان وڵاتانی زل هیز دژن بە دابەش بوونی وڵاتانی سووریە و عێراق و درووست بوونی دوو حکومەتی کورد، لە لایەکی تریشەوە حیزبی کوردیی وەک پ ک ک کە پێشتر بە سەربەخۆییخواز ناودەنگی ىوو و درووشمی دەدا، ئێستا باس لەوە دەکا کە کیانی کوردی لە فەلسەفە و ئەخلاق و خەیاڵی ئەواندا نیە و ئیزن نادەن تورکیە و سووریە دابەش بن. ئەوەی کە لە مانەوە و ڕوح لەبەرەیی سایکس-پیکۆ بۆ سەد ساڵان و زیندوو و زەق مانەوەی دوای ئەو تەمەنە زۆرە، کورد خۆی چەند تاوانبارە یان هۆکارەکان چین، ڕۆژی کورد پرسیاری ئاراستەی چەند کەسایەتیی سیاسی و حیزبیی کوردستانی خۆرهەڵات کردووە کە لێرەدا دەیانخوێننەوە.

حوسێن نازدار، چاوەدیری سیاسیی کورد و یەکێک لە کەسانی بەرچاو و هەڵسووری حیزبی دێموکرات، وڵامی ئەو پرسیارانەی ڕۆژی کوردی بەو شێوەی خوارەوە داوەتەوە:

حوسێن نازدار
حوسێن نازدار

ڕۆژی کورد: بەڕای ئێوە هۆکارەکان چین کە ڕێککەوتنێکی وەک سایکس- پیکۆ سەرەڕای هەموو کاریگەرییە نەرێنییەکانی و سەرەڕای بەرخۆدانی زۆر لە دژایەتیی، تا ئێستاش بەردەوامە و هەڵنەوەشاوەتەوە

  حوسێن نازدار: ڕێککەوتنی سایکس پیکۆ ،سەد ساڵ لەمەوە بەر (دوای هەرەس هێنانی ئیمپراتوریی عوسمانی) لەنێوان فەڕانسەو بریتانیا و لەسەر ڕەزامەندی  ئیمپراتوری ڕووسیە مۆر کراوە، ئەو پەیمانەیە لەسەر بناغەی بەرژەوەندیی فەڕانسەو بریتانیا داڕێژراوە، بەگوێرەی ئەو ڕێککەوتنە، بەشێکی گرینگ  و بەرچاوی  ناوچەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست لەنێوان فەڕانسەو برێتانیا دابەش کراوە، بەگوێرەی ئەو پەیمانە  نەخشەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گۆڕاوە، چەند دەوڵەتی تازە درووست کراون، چەند گەل و نەتەوە (وەک نەتەوی کورد) بێ ئەوەی پرسیان پێ بکرێ و بە بێ ویستی خۆیان بەسەر دەوڵەتە  دەستکردەکاندا  دابەش کراون.

لەڕاستیدا لەلایەن  نەتەوە دابەش کراوەکان (وەک نەتەوەی کورد) دژایەتی ئەو پەیمانە کراوە  بەڵام لەبەر ئەوەی کە دژایەتیەکە ڕێکخراو گشتگیر و جیدی و بەردەوام  نەبووە کاریگەرییەکی  گرینگی لە هەلوەساند نەوەی ریککەوتنی سایکس بیکۆدانەبووە

لەماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا، ئەودەوڵەتانەی کە لەسەردەستی فەڕانسەو بریتانیا لە ناوچەکەدا درووست کراون، بۆ  بەردەوامی خۆیان و پاراستی  بەرژەوەندییەکانیان   لە هەموو شێوازێکی  نامرۆڤانەو  ناڕەوا   لە دژی جووڵانەوەو خەبات و  تێکۆشانی  ڕەواو بەرهەقی  نەتەوە دابەش کراوەکان کەڵکیان وەرگرتووە بەڵام نەیانتوانوە  ڕیشەکێشیان بکەن و لەنێویان بەرن.

لەلایەکی دیکەشەوە دەڵەتە بڕیاربەدەستەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان (ڕووسیە، ئەمریکا، فەڕانسە، بریتانیا و چین) بۆ پاڕاستنی بەرژەوندییەکان، بە هەموو شێوازێک یاریدەدەرو  پشتنیوانیی  دەوڵەتە دەستکردو  دیکتاتۆرەکانی ناوچەکەیان کردوە بۆسەر کوت کردن و تواندنەوەی بزووتنەوەی نەتەوە  بێ دەوڵەتەکانی ناوچەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست، هەر بۆیە هەتا ئەم ساتەوەختە پەیمانی ساکس پیکۆ   هەڵنەوەشاوەتە.

ڕۆژی کورد: کورد بۆ ئەوەی کە بگا بە کیانی خۆی و ئەو ڕێککەوتنە بە قازانجی خۆی وەرچەڕخێنی و بیگۆڕێ، دەبی چی بکا، بە گشتی کورد چەند و چۆن تاوانبارە لە مانەوەی سایکس- پیکۆ تا ئێستا؟

  حوسێن نازدار: لەم بارودۆخەدا، پێویستە، نەتەوەی کورد لە سیاسەتی واقعبینانە ‌و رئالیستی پەیڕەوی بکات، بۆ هەلومەرجی دیاریکراو هەڵسەنگاندن ‌و لێکدانەوەی دیاری کراوی هەبێ‌، خوێندنەوەی درووستی بۆ باڵانسی هێز ‌و هاوکێشە سیاسییەکان‌ و پێکهاتە و ڕووداوە جۆراوجۆرە ناوچەیی ‌و جیهانییەکان هەبێ‌، بەگوێرەی هەلومەرجی گونجاو لە هەموو شێوەکانی خەبات ‌و دەرفەتە سیاسییە ناوچەیی ‌و جیهانییەکان کەڵک وەرگرێ‌، پێوەندییەکانی لەگەڵ نەتەوەکانی دراوسێ ‌‌و گەلانی ناوچە بەهێز بکات، دیپلۆماسی نێونەتەوەیی بەربڵاو ‌و بەهێزتر بکات‌، پێوەندییەکانی لەگەڵ زلهێزە بڕیار بەدەستەکانی جیهان پتەوتر بکات و پشتیوانی ئەوان بۆلای خۆی ڕاکێشیت .

پێویستە لە پێناو بەرز ‌و بەهێزتر کردنی وشیاری ‌و ئیرادەی یەکگرتوویی سیاسی ‌و هەستی نیشتمانپەروەری ‌و سەلماندنی شوناسی نەتەوەیی کورد بە شێوازی جۆراوجۆر ‌و شێلگیرانە خەبات بکرێ‌، دەبێ‌ هزر ‌و زمان ‌و بڕیار ‌و گوتاری هاوبەش ‌و یەکگرتووی سیاسی هەبێ‌. بەکورتی؛ پێویستە نەتەوەی کورد بەخەبات و تێکۆشانی  چڕوپڕ و وبەردەوام وهەمەلایەنە (سیاسی و ئابووری و کولتوری و دیپلۆماسی و  سەربازی) بوونی خۆی وەک هێزێکی گرینگ و کاریگەری ناچەکە بسەلمێنی و یەکگرتووانەو یەک دەنگ دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان  ڕابگەیەنێت.

ئارەش لوڕستانی، چالاک و هەڵسووری سیاسی، بەو شێوەی خوارەوە وڵامی پرسیارەکانی ڕۆژی کوردی لەمبارەوە داوەتەوە:

ڕۆژی کورد: بەڕای ئێوە هۆکارەکان چین کە ڕێککەوتنێکی وەک سایکس- پیکۆ سەرەڕای هەموو کاریگەرییە نەرێنییەکانی و سەرەڕای بەرخۆدانی زۆر لە دژایەتیی، تا ئێستاش بەردەوامە و هەڵنەوەشاوەتەوە

ئارەش لۆڕستانی
ئارەش لۆڕستانی

لوڕستانی: ڕووخانی ئیمپراتوورییەتی عوسمانی، هاوکات بوو لەگەڵ سەردەمی مۆدێرن و شکڵ گرتنی دەوڵەت-نەتەوەکان لە ئاسیا و ئافریقا، دەوڵەت-میللەتگەلێکی نوێ کە زۆربەی هەرە زۆریان لە ئەنجامی دابەشکردنی جیهان لە نێوان زل هیزەکان هاتبوونە ئاراوە و ئامرازێک بوون بۆ هەڵلووشینی چاوکانی سرووستیەکانی نەتەوە بندەستەکان لە ڕێگای گرێبەستی داپڵۆسێنەرانەوە. ڕێککەوتننامەی سایکس- پیکۆ (مەی ١٩١٦)، بە کردەوە بەردی بناغەی خۆرهەڵاتی ناڤینی ئەمڕۆیە و بەو شیوەیە دەوڵەتە زل هێزەکانی ڕۆژئاوا بە دابەش کردنی خۆرهەڵاتی ناڤین، ئەگەری پێکهاتنی زلهێزێکی تری ئیسلامییان لەو ناوچەیە لەناو برد. نەتەوەی کورد و چارەنووسەکەی لە ژێر سێبەری ئەو دۆخەدا، ڕادەستی ئیرادەیەکی یەکجار بەهێزتر لە خۆیان بوو، ئیرادەیەک کە ناوەکەی بەرژەوەندیی ڕۆژئاوایی بوو. شکڵ گرتن و پێکهاتن و سازبوونی عێراق، سووریە، ئێرانی ڕەزاشایی و تورکیەی ئاتاتوورکی و دەوڵەت- نەتەوەگەلی نوێی تری ناوچەکە، سەدەی ڕووخانی ناسیۆنالیزمی کۆنی ئاسیایی و لەدایک بوونی ناسیۆنالیزی دەمارگیرانە بوو کە داری ئیسلامی مۆدێرنی ئاودیری کرد. ئیسلامێک کە ڕق و تووندوتیژیی خۆی بە گشتی ڕوو پێ لە خۆرهەڵاتی ناوین کرد و لە سەرەتا هەروەک ڕابردوو، مەترسییەکی بۆ ڕۆژئاوا نەبوو بەڵام هێدی هێدی، هەروەک ئەمڕۆ دەیبینین، مەترسییەکی یەکجار زۆر و نەبڕاوەی بۆ ڕۆژئاوا و بەرژەوەندییە ڕۆژئاواییەکان هەیە.

ڕۆژی کورد: کورد بۆ ئەوەی کە بگا بە کیانی خۆی و ئەو ڕێککەوتنە بە قازانجی خۆی وەرچەڕخێنی و بیگۆڕێ، دەبی چی بکا، بە گشتی کورد چەند و چۆن تاوانبارە لە مانەوەی سایکس- پیکۆ تا ئێستا؟

لوڕستانی: دابەش کردنی کوردستان بە سەر چوار بەشدا هەم زیان و خەسارگەلێکی زۆری تووشی گەلی کورد کرد و هەمیش دەرفەتی ئەرێنی بۆ پێکهێنا. زاڵ بوونی چوار دەوڵەت بەسەر بەرژەوەندی و چاوکانییەکانی کوردەەکان و هەڕەشە بۆ سەر ناسنامەی نەتەوەیی لە لایەن ئەو دەوڵەتانەوە، سەرکوتی بزووتنەوەکانی کوردەکان و خەسارە کۆمەڵایەتییەکانی و تەنانەت ژینۆساید کرانی نەتەوەی کورد لە چەرخی نوێدا لە لایەن دەوڵەت-نەتەوەگەلێکی زۆر ڕێکخراوتر و تووندووتیژتر، ئەنجام درا. بەڵام لەدایک بوونی ناسیۆنالیزمی هاوچەرخی کوردی کە لە کێبڕکێ لەگەڵ شێوەی نوێی ناسیۆنالیزمی دەوڵە و دیکتەکراودا، خۆی دەدیتەوە، بەشی زۆرتری بە ساز بوونی حیزبە کوردستانیەکانی وەک حیزبی دێموکرات شکڵی گرت. ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستانیش یەکێکی تر لە دەستکەوتەکانی نەتەوەی کوردە کە بە شێوەیەکی زۆر لێزانانە و وشیارانە، کەڵکی لەو بۆشاییە وەرگرت و لە “ویستنەوە” گەیشت بە “توانین”. سایکس-پیکۆ، سێڤر، لۆزان و …تاد، نابێ بە ڕەش و سپی نچاویان لێبکەین و بۆیان بڕوانین، دەبێنەتەوەی کورد بەردەوام بتوانێ تەنیا و تەنیا پێداگری لەسەر تەنیا هۆکاری خۆڕاگری و بەرخۆدانی خۆی تا بە ئەوڕۆکە کە “ناسیۆنالیزمی کوردی”یە، بکات و ئەگەر وابکات بە دڵنیاییەوە دەتوانێ هەر دەرفەت یان شکستێک لە ئاراستەی یەکگرتوویی، یەکبوون و بەهێزکردنەوەی بزاڤی کوردی، بەکار بێنێ و کەڵکی لیوەربگرێت. “ناسیۆنالیزمی کوردی”، تەنیا هۆکارێکە کە دەوڵەتی کوردی لێدەکەوێتەوە و دەوڵەتی کوردیش گەرانتیی سەروەریی نەتەوەی کورد دەبێت.

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت

Leave a Reply

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.