پێناسەی شار لە ڕوانگەی زانستە مرۆییەكانەوە

0
3748

حوسێن ئەدیبی
و: خەبات رەسووڵی

بۆ پێناسەكردنی شار كۆمەڵێك گرفت هەیە، كە كۆمەڵناسان لێیان ئاگادارن، سەرەڕای ئەوەی هەمووان دەزانن شارچییە، بەڵام كەس پێناسەیەكی یەكلاكەرەوەی لە شار نەكردووە، شار وەک هەموو چەمكە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە چەمكێكی ئەبستراكتە، لێ لە كۆمەڵێك بەشی وەكو دانیشتووان، تەلارەكان، كەرەسەكانی هاتووچۆ و… تاد پێكهاتووە، كە هەموویان ئەبژێكتیڤ و هەست پێكراون.
بەو پێیە پێناسەكە ڕوونە، چوارچێوەیەكە بۆ تیۆرییەكان، هەوڵ دەدەم سەرەڕای هەموو ئاڵۆزی و لێڵییەكان بەپێی ئەو پێوەرانەی لەو بوارەدا هەیە، بەشێوەیەكی گشتیی پێناسەیەك بۆ شار بكەم.
هەر وڵاتێك بەهۆی ئامانجەیلی سەرژمێرییەكانی خۆیەوە پێناسەیەك بۆ شارۆچكەکان و شارەكان دیار دەكات، كە ئەو پێناسانە لە وڵاتێك بۆ وڵاتێكی دیكە جیاوازی هەیە، دیارە شارۆچکە و شار مەزنترن لە گوند، ئێمە ئەگەر شارە گەورەكان لەبەرچاوبگرین كێشەیەكمان نابێ، بەڵام كاتێك قەبارەی شارەكە ببێتە پێوەر ئەو كاتە گرفت چێ دەبێ.
بۆ نموونە لە دانیمارك، سوید و فینلەندا شوێنێك، كە دوو هەزار كەسی لێ بژیت بەشارۆچكەی دەناسن، لە كاتێكدا ئەو ژمارەیە لە یۆنان پتر لە دە هەزار كەس و لە كەنەدا و فێنزۆیلا پتر لە هەزار كەس و لە گینا پتر لە پێنج هەزار كەس، لە ئەمەریكا دووهەزار و پێنج سەدكەس دانراوە.
زۆربەی وڵاتە ئەوروپییەكان ئەو پێوەرەی، كە وڵاتی فرەنسا لە ساڵی 1846زــ دا دایناوە “لانیكەم دووهەزار كەس بۆ شارۆچكەیەك” قبووڵیانە، ئەو ژمارەیە لە ساڵی 1887ز لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە قبووڵ كراوە، بەڵام لە ئاستی دنیادا زۆر وڵات قبووڵیان نییە و كاری پێ ناكەن.
بۆ نموونە لە میسر لانی كەم یازدە هەزاركەس دەبێ لە شوێنێك بژین، جا دانی پێدا دەنێن ئەو میتودە لەوانەیە بۆ سەرژمێركاران باش بێ، بەڵام بۆ كۆمەڵناسان ناتەواوە، چونكە لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا گوندەكان دانیشتووانێكی زۆریان هەیە، بەپێی ئەو پێوەرە شارن، كەچی بەدڵنیاییەوە شار نین و گوندن، بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە پێوەری چڕی دانیشتووانیان دیاری كردووە، ئەو پێوەرەش پتر لە ئەو وڵاتانەی، كە بەكشتوكاڵ بەناوبانگن و بەرەو گەشەسەندن دەچن كاری پێكراوە، بۆ نموونە لە هیندستان بەجێگەیەك شارۆچكە دەگوترێ، كە پتر لە پێنج هەزار كەس تێدا نیشتەجێ بووبن و چڕی دانیشتووانی بۆ هەر ماڵێك پتر لە هەزار كەس دیار كردووە و دەبێ لە سەدا حەفتاوپێنجی بەئیشی دیكەی، بێجگە لە كشتوكاڵەوە خەریك بن.
هەرچەند چڕی دانیشتووان لە شارەكاندا بەرچاوە، بەڵام جگە لە هیندستان، كە وڵاتێكە بەدانیشتووانێكی یەكجار زۆرەوە، ئەو پێوەرە ناكرێ لە هیچ وڵاتێكی دیكە بۆ جیاكردنەوەی گوند لە شار بەكاربهێنرێـت، چونكە دیار نییە، بەپێی كامە پێوەری چڕی شار و گوند لێك جیا دەكرێنەوە زۆر گوند هەیە خاوەن چڕییەكی زۆری دانیشتووانە و زۆر گەڕەكیش لە شارەكاندا هەن، كە چڕی دانیشتووانی زۆر لە ئاستێكی نزمدایە.
لە ئوسترالیا لە هەر دۆنمێكدا دە كەس دەژی، لە كاتێكدا لە پاریس سێسەد و سی و سێ كەس دەژین، كەوایە هەرچەشنە هەوڵێك بۆ دیاری كردنی ژمارەیەك بۆ پێوەری ئەو میتودە سەرناگرێت. ڤالتێرویلكاس زۆری هەوڵدا ژمارەیەك دیاری بكات و دەڵێ: چڕییەك كەمتر لە سەد كەس لە دۆنمێكدا وڵاتێك پێك دەهێنێت ، چڕییەك كەمتر لەسەد تا هەزار كەس گوندەكان پێك دەهێنێت، چڕییەك پتر لە هەزار كەس لە دۆنمێكدا شارێك پێك دەهێنێت، ئەو ژمارانە لەو ناوچەیەدا كە ویلكاس لێكۆڵینەوەی لەسەر كردووە دەگونجێت، بەڵام لەوانەیە لە ناوچەیەكی دیكە وا نەبێـت، خاڵی جێگەی رەخنە لەو تێزەدا ئەوەیە، كە چڕی ناوچەیەك لەوانەیە لەچاو ناوچەیەكی دیكە لەگۆڕاندا بێت، شارەكانش هەروا تایبەتمەندی خۆیان بپارێزن، چڕی ئیدی لەو كاتەدا ناكرێ وەك یاسایەكی زانستی سەیر بكرێـت” بۆیە ویلكاس ناچاربوو پێوەری كارــ یش بەتیۆرییەكی زیاد بكات و بڵێ لە ناوچەی گوندنشیندا كشتوكاڵ بەدڵنیاییەوە تەنیا كاری ناوچەكەیە، كە خەڵك پێوەی خەریكن، لە كاتێكدا لە شارەكان كشتوكاڵ نییە. كەوایە جیاوازی سه‌رەكیی لە نێوان گوند و شاردا جیاوازی جۆری كاركردنە. لەو دۆخەدا چڕی ئەنجامە و لە گۆڕاندایە، ڕەگەزێكی سەرەكیی لێكۆڵینەوەكە نییە، بەوتەیەكی دیكە چڕی تایبەتمەندی شار دیاری ناكات.
لە پێناسەكانی دیكە کە بۆ شاركراون، دەتوانین ئاماژە بەپێناسەی مولرلیر بكەین، كە پێی وایە شار بەو جێگەیە دەگوترێ، كە شوێنێكە بۆ چالاكی تایبەت، سمبارت دەڵێ: شار ئەو جێگەیە، كە بەهۆی گەورەیی شاره‌كه‌ خەڵك یەكدی ناناسن، ڕەنگە ئەو پێناسەیە، بەكەڵكی كۆمەڵناسی بێت، بەڵام ئەو قسەیەی ئەویش شاری بچووك ناگرێتەوە، هەموو بیردۆزەكان لەسەر ئەو خاڵانە كۆكن، كە شار جێگەی كشتوكاڵ نییە، خەڵكەكەی بەرهەمهێنەری خواردن نین، لە هیندستان و لە ئیسرائیل ئەو تیۆرە قبووڵ كراوە و كاری پێ دەكەن، لە ئیسرائیل ئەگەر لە كۆی دووهەزاركەس، یەك لە سێی سەرۆكی بنەماڵه‌كان خەریكی كشتوكاڵ بن ئەو شوێنە شار ناناسێـت.
شتێكی دیكە كە وەكو پێوەر بۆ جیاكردنەوەی گوند لە شار لەبەرچاو دەگیرێت، لایەنی ئیداری شارە لە زۆر وڵات لەسەر ئەو باوەڕەن كە شار ئەو جێگایەیە كە دەوڵەت و حكوومەت بەشاری بزانن.
ئەو پێناسەیە لەوانەیە بۆ زاناكانی بواری سیاسیەت بەكەڵك بێ، بەڵام لە ڕوانگەی زانستی كۆمەڵناساییەوە تەواو نییە. جوگرافیاناسانیش هەوڵیان داوە پێناسەیەك بۆ شار بكەن، ئەوان شار بەدیمەنێكی دەستكرد دەزانن، كە برێتییە لە شەقام، تەلار، جۆگە و رێگەوبان و…تاد، كە لەوەدا خەڵك ژیانێكی شارییانە دەگوزەرێنن، بەو پێیە كە ژیان لە شاردا تاك ڕەهەندانە نییە، زۆر ئاڵۆز و فرە ڕەهەندە، بۆیە ناكرێ تاكە پێوەرێكمان بۆ پێناسەی شار هەبێت.
زیمرمن و سوروكین هەشت تایبەتمەندییان بۆ پێناسەكە دیاركردووە.
1- كار 2- ژینگە 3- قەبارەی كۆمەڵگە 4- چڕی دانیشتووان 5- هاوشێوەبوون و هاوشێوە نەبوونی دانیشتووان 6ــ جیاوازی چینایەتیی 7 – جووڵە 8- سیستەمی كارلێكەری بەرانبەر.
ئەو خاڵانەش زۆر جێگەی باسن، بۆ نموونە هاوشێوەبوون و هاوشێوە نەبوونی دانیشتووان لەشاری گەورە و بچووك جیاوازە، یاخۆ بەهۆی تەكنەلۆجیا و هاتنی جیهانگەراییەوە جووڵە له‌ شاری بچووك، تەنانەت لە گوندكانیش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و خێرایی بەخۆیەوە بینیوە، لەو نێوەدا پێوەری كار لە هەموویان گرینگترە، تەنیا پێوەرێكە، زۆر بەڕوونی جیاوازی گوند و شار دەردەخات، بەپێی ئەو پێوەرە شار ئەو جێگەیە، كە زۆربەی دانیشتووانەكەی خەریكی ئیشی كشتوكاڵ نین، ئەو پێوەرە یەكەم ڕوون و دیارە، دووەم لە زۆربەی شوێنەكانی دنیا جێگەی باوەڕە، زۆرینەی كارەكانی شار بازرگانییە، بۆیە دەكرێ بڵێین شار یەكەیەكی بازرگانییە، لە ڕوانگەی ئابووریناسانەوە شار یەكەیەكی ئابوورییە، ئەوان لە شیكردنەوەی خۆیاندا سه‌با‌ره‌ت به شارەكان پێداگری لەسەر شێوازی ئاڵۆزی دابەشكردنی كار و پێوەندییە ئابوورییە زاڵەكان و چۆنییەتی دابەشكردنی سەرمایە و سامانەكان و پێوەندی كڕیار و فرۆشیار و نرخی كەلوپه‌ل و بێ ئیشی دەكه‌ن، بەباوەڕی ئەوان بەهێزترین كردەی شاری نوێ، كردەی ئابوورییە، كەس نكۆڵی لەوە ناكات، كە لەلایەنی ئابووری شار خاڵێكی زۆر گرینگە، بەڵام دیسان ئەو پێناسەیە تێروتەسەل نییە، چونكە شار جگە لەلایەنی ئابووری، لەلایەنی نائابووریشی پێك هاتووە، لە كۆمەڵناسیدا ئەو پرسیارە دێـتە گۆڕێ چ شتێك ژیانی شار بەگشتی لە ژیانی گوند جیا دەكاتەوە، كۆمەڵناسی لەپێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان ورد دەبێتەوە، ئەو دەیەوێ تێ بگات مرۆڤەكان چۆن لەشارەكان كۆدەبنەوە و كردەیەكی كۆبەندی بەربڵاو و نارێكخراو دەكەن، چۆن ئەو كردانە لە بونیاد و رێكخراوەكاندا خۆی دەردەخات.
بەتایبەتی ئەو بابەتانەی، كە كۆمەڵناسی شار بەرەو ڕوویان دەبێتـەوە برێتین لە:-
1- شیكردنەوەی كێشە و باسە كۆمەڵایەتییەكانی شارەكان “شوێنی حەوانەوە، هاتووچۆ، كاتی بەتاڵی تاكەكان، بێ كاری، كۆچكردنەكان و…تاد.
2- مسۆگەركردنی یاساكانی ژیان لەشار و گەشەسەندنی شارەكان لە ڕەهەندە جۆراوجۆرەكاندا.
3- هێنانە گۆڕێی پێشنیار و ڕێگەچارە بۆ گرفتەكانی ژیان لە شارەكاندا.
ئێستە پێناسە بەناوبانگەكەی لوئیزویرس بۆ شار لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە شی دەكەینەوە، بەباوەڕی ئەو شار برێتییە لە: “مانەوەیەكی بەردەوامی ڕێژەیی” بەربڵاوی كۆمەڵێك خەڵكی ناهاوشێوە.
ویرس هەوڵ دەدات لە جۆرەكانی كردەی كۆمەڵایەتی و رێكخراوە كۆمەڵایەتییەكان تێبگات، هەروەها ئەو دەیەوێ، ئەو جۆرانە بەشێوەیەكی لۆژیكی بەقەبارە، چڕی و ناهاوشێوەبوونی ناباو گرێ بدات.
ئەو ئەو سێ هۆكارە بەپێكهێنەری لایەنەكانی شار نازانێت، بگرە دەیەوێ بەو شێوەیە لە پێوەندی هۆ و هۆكاری دیاردەكان دەرباز بێـت. ئەو وتەكانی خۆی لە دوازدە خاڵدا دەربڕیوە.
1- گەشەسەندن و فڕەچەشنی لەشاردا هاوتەریبە لەگەڵ سست بوونەوەی پێوەندییە رۆحییەكانی دانیشتووانی شار، چونكە كاتی پێكەوە دانیشتن و ژیانیان كورتە، بەپێچەوانەی گوندنشینەكان كە لەوانەیە چەندین نەوە ساڵگارێكی زۆر لە پەنا یەكتر بژین.
2- هەرچی شارەكان زیاتر گەشە بكەن، تاكەكان كەمتر یەكدی دەناسن، پێوەندییە ڕەسمییەكان زیاتر دەبێ و پێوەندییە رۆحییەكان كەمتر دەبنەوە.
3- دابەشكردنی ئیش و كار زۆر پێشكەوتووە و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان ئامرازێكن بۆ گەیشتن بەئامانجەكان، بەپەرەپێدانی دابەشكردنی كار كۆمپانیا گەورەكان دەیانەوێ چالاكییە بچووكە ئابوورییەكانیش كۆنترۆڵ بكه‌ن و لەناو كارەكاندا جۆرێك پێوەندی كاری چێ دەبێ.
4- بەگەشەكردنی بازاڕەكان، دابەشكردنی كارەكانیش زیاتر بەرەو پسپۆڕی دەچێـت شارەكان نەتەنیا بەرهەمی جۆراوجۆر چێ ده‌كه‌ن، بەڵكو وای لێ دێت، كە هەر شارەی لە بەرهەمێكی تایبەتدا پسپۆڕی پەیدا دەكات، بازاڕەكانیان لە بازاڕی ناوچەییەوە دەبێتە بازاڕێكی جیهانی.
5- هەرچی شار پتر گەشە بكات كۆبوونەوەی دانیشتووانی لە شوێنێك زەحمەتتر دەبێ، بۆیە لە رێگەی ڕاگەیاندن و ئامرازەكانییەوە ئاگاداری ڕووداوەكان دەبن، بەهۆی ئامرازەكانی پێوەندی كردنەوە ئاگاداری یەكدی دەبن.
6- بەچڕتربوونەوەی دانیشتووانی شارێك، زۆرجار پسپۆڕییە تایبەتییەكان لە شوێنێك كۆدەبنەوە و بەرهەمێكی جیاواز بەرهەم دێت.
7- پێوەندییە جەستەییەكان لەشاردا زیاترە، بەڵام پێوەندییەكی ڕواڵەتییە، خەڵك بەپێی جلوبەرگ و سامان و سەرمایەیان دابەش دەبن و چین پێك دێنن.
8- ئەو كەسانە لەشارەكاندا دەبنە خاوەن زەوی، كە زۆرترین كەڵكی لێ وەردەگرن و قازانجێكی ئابووری باشی لێ دەبەن.
9- نەمانی پێوەندییە رۆحی و سۆزدارییەكان و چێبوونی هەستی كێبەركێ لە شاردا، تاكە كەسەكان بەردەوام كەسی نوێ دێتە ژیانیاننەوە و لەیەكدی دووردەكەونەوە.
10- هەر تاكێك ئەندامی گرووپەیلی زۆرە، لە هەر گرووپێكدا دەگەڵ خەڵكێكی تایبەت پێوەندی هەیە، بۆیە ئەمەكناسی لە شاردا ڕێژەییە.
11- هەر تاكێك دەتوانێ چینی كۆمەڵایەتی و ئابووری خۆی بگۆڕێ و لەنێوان چین و گرووپە جیاوازەكاندا بەردەوام چوونە سەرێ و هاتنەخواری هەیە.
12- لە شاردا هەر چینەی تایبەتمەندی خۆی هەیه ‌و لێك جیادەكرێنەوه‌، بۆ نموونە بەهۆی گرانی جلوبەرگی تایبەت هەموو كەس بەتایبەتی جلوبەرگ و پێڵاوی گرانبەهای بۆ نادوورێت، بەگشتیی خاوەن پارەكان بەكەلوپەل و جلوبەرگیان لەخەڵكی ئاسایی جیادەكرێنەوە.
ئەو كاریگەری، یاخۆ هێمایە لە پارەشدا وەدیار دەكەوێت، یاخۆ هەموو خزمەتگوزارییەكان بەپارە جێبەجێ دەبێ، سەرەڕای ئەوەی، كە ئەو پێناسەیە لە پێناسەكانی دیكە زیاترە، بەڵام كۆمەڵێك رەخنەشی لەسەرە، بەخۆی ویرسیش ئاگاداری بەشێك لە رەخنەكان بووە، بۆیە گوتوویەتی مەبەستی لەو پێناسەیە ئەوە نەبووە، كە هەموو تایبەتمەندییەكانی هاوبەشی شار باس بكات، بگرە دەیەوێ لانی كەم چەند هۆكارێك، كە بوونەتە شوناسی سەرەكیی شار بێنێـتە گۆڕێ، سەرەڕای هەموو ڕەخنەكان، لەپێناسەی شاردا بۆچوونەكانی ویرس خاوەن گرینگییەكی تایبەتن.
لە كۆی هەموو ئەو پێناسانە، ئەگەر بمانەوێ لەناو چوارچێوەی بۆچوونەكانیدا شی بكەینەوە، دەتوانین دوو بنەمای سەرەكی لەبەرچاو بگرین:
1 – بنەمای یاسایی و ماف..2 – بنەمای سروشتی.
لە بنەمای یاسایی و مافدا شار وەك یەكەیەكی حكوومەتی پێناسە دەكرێ، لەكاتێكدا لە بنەمای سروشتی دا ،چوون بوونێكی كۆمەڵایەتیی سروشتی دێتە ئەژمار، بەپێی بنەمای یەكەم شار ناوچەیەكی ڕێكخراوی یاساییە، كە ڕێژەی دانیشتووانی و سنووری یاسایی و جۆری بەڕێوەچوونی لەلایەن حكوومەتەوە دیار دەكرێت. ئەو پێناسەیە بۆ سیاسەتمەدارەكان باشە، ئەوان حەز دەكه‌ن، بزانن كێ شار بەڕێوە دەبات و سنووری دەسەڵاتیان تا كوێیە.
بەپێچەوانەی ئەو پێناسیەیە لە بنەمای دووەمدا بوونی شار بوونێكی سروشتی كۆمەڵایەتییە، شار یەكەیەكە بەكۆمەڵێك تایبەتمەندی وەك قەبارە، چڕی دانیشتووان، چەشنی دابەشبوونی كار و چۆنییەتی پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی دەگەڵ دەرودراوسێ لە شارەكانی دیكەی جیا دەكاتەوە.
ئەو پێناسەیە بۆ كۆمەڵناسی خودان گرینگی خۆیەتی، بۆیە زیاتری شی دەكەینەوە.
ئەگەر كەسێك ئەو تایبەتمەندیانەی، كە لە سەرەوە باسمان كرد لەبەرچاوبگرێت و بیەوێ لێكۆڵینەوەیەك لەسەر شار بكات، بەئەنجامێكی دڵخواز ناگات تا لە لێكۆڵینەوەكەیدا بەشێكی تایبەتیش بۆ ئابووری جیهانی، وڵات و ناوچەی شارەكە تەرخان نەكات.
بەو تێبینییەوە پێناسەی شار لەسەر پێوەری بنەمای سروشتی برێتییە لە:
1- چالاكی ناوەرزێری، كە گرینگترین تایبەتمەندییەكانی شارە و لە گوندی جیا دەكاتەوە، كارەكانی ناو شار چالاكی ناوەرزێرین، دانیشتووانی شار بەزۆر ئیشی دیكەی وەك بازرگانی، پیشەسازی و…تاد ئەنجام دەدەن. دانیشتووانی گوند بەرهەم هێنەری خواردەمەنین، شارییەكان بێ بەرهەمی گوند ناتوانن بژین و گوندنشینەكانیش لە خزمەتگوزارییەكانی شار بەهرەمەند دەبن، لە جیهانی پیشەسازی ڕۆژئاوادا شار و گوند زۆر لێك گرێ دراون، تێگەیشتن لە شار بێ تێگەیشتن لە لادێ یەكجار دژوارە.
2- لەهەردوو بەشی شار و گونددا ژیان بەرەو پسپۆڕێتیی دەچێـت، زۆر گوند تاكە بەرهەم، یاخۆ چەندان شتان بەرهەم دەهێنن، هەروەها زۆر شاریش بەرەو پسپۆڕێتی و خاوەن تایبەتمەندێتی دەچێت، بۆ نموونە لە گونددا سێو، گەنم، پەمۆ و سەوزە و…تاد، بەرهەم دەهێنرێت، لە شاردا بازاڕی ئاڵوگۆڕ، فرۆشتن و ئیشە پیشەكان لەسەر بەرهەمی گوند بەڕێوە دەچێت، كە دەچنە چوارچێوەی ناوەرزێرییەوە
3- پسپۆڕێتی ئایینی، ڕامیاریی، تایبەتمەندی ناوەرزێری، تایبەتمەندی بازرگانی و پیشەسازی بوونە هۆی گەشەی شارە گەورەكان، بەڵام دیسان لەناو شارەكانیش دا تایبەتمەندی وردتر دەبینرێت، بۆ نموونە ئیشە كارگێڕییەكانی شاری واشنتون هەمووی لە شارێكی بچووكی وەك ئەلبانی بەڕێوە دەچێ، سەرەڕای ئەوانەش زۆر شار هەیە بەشاری ئایینی بەناوبانگن، وەك مەكە، قوم و…تاد پێناسەی ئەو شارانە ئایینییە، یاخۆ كۆمەڵێك شار هەن، كە بۆ ڕابورادن و كات سەربردن بەناوبانگن وەك شاری ئەتڵانتیك، یاخۆ لاس ڤیگاس، هەروەها شار هەیە بەزانكۆكانی به‌ناوبانگە وەكو كەمبریج، یاخۆ بركلی و ئاستلفورد لە كالیفۆرنیا، بەڵام لەمڕۆی دنیادا هەموو شارەكان، بەتایبەت شارە گەورەكان خاوەن دەیان تایبەتمەندین، چەندین ڕەهەندی ژیانی شاریان لەخۆدا كۆكردووەتەوە، كە بۆ تێگەیشتن لەوان دەبێ بەوردی لێكۆڵینەوە لەسەر چێبوون و هۆكارەكانی گەشەیان بكرێت.

سەرچاوە:سایت اندیشە

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت

Leave a Reply

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.