عومەر ئیزەدخا
پارچەبوونی وڵاتانی عێراق و سوریا و هەنوکەش سەربەخۆیی باشووری کوردستان هەڕەشەیەکی گەورەیە بۆسەر ئایندەی بەرژەوەندیەکانی وڵاتانی تورکیا و ئێران ، وە بە درێژایی مێژووی ئەم چوار دەوڵەتە ڕێگریکردن و سەرتکوتکردنی بزاوتی رزگاری کوردی بەشێکی گەورەی ستراتیژی نەتەوەیی هەرکامێکیانی پێکهێناوە ، ئەنجامدانی ریفراندۆم کە رێکاری قانونی و بەکردەوەی پرۆژەکەیە ، ئێستا لە باشووری کوردستان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و پارتە سەرەکیەکانی باشووری کوردستانەوە هەوڵ بۆ دەستپێکردن و خستنەکاری پرۆسەکانی ئەم پرۆژەیە لە ئارادایە ، لە دوای بڕیارەکانی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بۆ هەڵکردنی ئاڵای کوردستان و داواکردنی ریفراندۆم و جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ی دەستوری عێراقی ، دەسەڵاتدارانی تورکی و ئێرانی بە ئاشکرا و بێ هیچ دوو دڵیەک و کت ومت دوژمنداری خۆیان بۆ ئەو هەنگاوانە راگەیاند ، ئەو ئاستە لە دوژمندارییەش دەگەڕێتەوە لەلایەک بۆ ئەو مەترسییە راستەقینە-مێژوویەی کە ئەم پرۆژەیە هەیەتی لەسەر جیۆپۆڵیتیکی هەرکام لەو دەوڵەتانە و لەلایەکی تریشەوە ئەوەی وادەکات کە ئەم هێزانە زیاتر ، دەستواڵاتر ، پەلکێشانەتر بتوانن دژایەتی ئەم پرۆژەیە بکەن دەگەڕێتەوە بۆ دوو فاکتەری سەرەکی ، بەدەر لەو پێگە جیۆئیکۆنۆمیی و رەوشە ئابووریەی کە باشووری کوردستان هەیەتی :
یەکەم : ئاستی هێز و گوشارەکانی بزاوتی نەتەوەیی کوردی لەناوخۆی هەرکام لەم دوو دەوڵەتە ، کە ئەوەش کارت و هێزێکی سەرەکی بزاوتەکە لە باشوور دابین دەکات لە رابردوو و لە داهاتوودا ، بە داننان بەو راستیەی باشووری کوردستان جۆرێک لە چەق و قوڵایی ستراتیژی جیپۆلیتیکی کوردستانی گەورەوە پێکدەهێنێت لە رابردوو و لە ئێستادا ، لەگەڵ راستینەی پێگەی جیۆپۆلیتیکی کوردستان بەوپێیەی لە تەرزی پێگە ناوکیشوەریەکانە ، ئەوا پێویستە ئاخاوتن بکەین لەسەر واقعی ئەو بزاوتە لەهەرکام لە دوو دەوڵەتەکە :
ئەلف : بزاوتی نەتەوەیی کوردی باکوور – بەشی تورکیا : پێویستە بووترێت کە لە مێژووی نزیکو ئەو دوایاننەدا گوشارێکی گەورەی بزاوتەکە لە ئارادابوو بەرامبەر حکومەتی تورکیا بۆ جێبەجێکردنی خواستە دێموکراسی و مرۆییەکانی گەلی کورد لەو دەوڵەتە کە ئەوەش خۆی لە بەشداری سیاسی و بەدیهێنانی ئازادیە جۆراوجۆرەکان و بنپێنەکردنی مافەکانی مرۆڤ کە هاوتەریبە لەگەڵ بزاوتی رزگاری نەتەوەیی کوردی ، بە دیاریکراویش کەجەکە کە هەڵسوڕێنەری سەرەکی ئەو بزاوتەی دوایی بوو ئەوا پێویستە دان بەو راستیە مێژووییەدا دابنرێت کە دەرفەتی گەورە لەبەردەم پارتی دیموکراتی گەلاندا هاتە ئاراوە و گەلی کورد بە سود وەرگرتن لەو بەرەنگارییە سەربازی و سیاسییە کاریگەرەی کە بەرپایکردبوو لەلایەکی دیکەشەوە بەو فەزا سیاسیەی کە لە ساڵی ٢٠١٣ی زاینی بەدواوە تا نزیک دوایین هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی تورکیا هاتە ئاراوە کە لەو ماوەیەدا جۆرێک لە تەسلیمبوونی پارتی حکومڕانی ئەو دەوڵەتە بەو پرسەی کە لەژێرناوی (پرۆسەی ئاشتی) بانگەشەیان بۆکرد هاتە ئاراوە و پارت و هێزە کوردیەکانیش قۆناغی ئەوپەری بەهێزیی و بەشداری و ئازادی لەمێژووی دەوڵەتی تورکی لەبەردەمیاندا واڵابوو و دەتوانین بە یەکێک لە زێرینترین دەرفەتاکانی بەردەم بزاوتی نەتەوایەتی کوردی لە کوردستانی گەورە و باکووری کوردستان بە تایبەتی ناوزەتی بکەین ، بەڵام بەداخەوە لەلایەک بۆ لەبیانوو بوونی دەسەڵاتی تورکی و لەلایەکی دیکەشەوە کە ئەوەی زیاتر رۆڵی نەرێنی گێڕا نەقۆستنەوەی ئەو دەرفەتە بوو لەلایەن پارتە کوردیەکان و چارەنوساز مامەڵەنەکردنیان بوو لەگەڵ دەرفەتەکە کە ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە بوونی سیاسەتێکی نا واقعی و لەبەرچاونەگرتنی دەرفەتەکە و هەستنەکردن بە مەترسیەکانی پشتەوەی ئەو بیرکردنەوە نا واقعیە ، لەبارچوونی ئەو دەرفەتی ئەو قۆناغەش دەگەڕێتەوە بۆ جۆرێک لە کەلەرقی لە رەفتارەکانی هێزی سەربازی هەپەگە ، کە ئەمەش وایکرد هیچ بەهانەیەکی لەبەردەم دەسەڵاتی تورکیادا نەهێشتەوە بۆ دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنێکی کەمەرشکێنانەی هێزە سەربازی و سیاسیەکانی باکووری کوردستان بەتایبەتیش لە دوای کودەتاکەی ساڵی پاڕ کە گڕوتینێکی گەورەتری بەو ئۆپەراسیۆنە بەخشی ، هەرچی سەبارەت بە ئێستایە ، ئەوا دەسەڵاتی تورکیا قۆناغێکی گەورەی لەو ئۆپەراسیۆنە بڕیوە بەو پێیەی کە کەوتۆتە وێزەی سیاسیەکانی پارتە کوردیەکان بەجۆریک رێژەیەکی زۆر لە سەرکردە و ئەندامانی ئەم پارتانەی دەستگیرکردووە و لە چیاکانیش ئۆپەراسیۆنی سەربازی توندترکردووە و بە کردەوە لەلایەنی سیاسی و سەربازییەوە ئەوەی دەرەنجامی هەموو ئەوانە لەئیستادا بزاوتەکە لەژێر هێرشی گەورەدایە و دەسەڵاتداری دەوڵەتی تورکیا لەناوچەکوردییەکان تا دوایین سنورە دەستکردەکانی ئەم دەوڵەتە هێزێکی زیاتر لە جارانی بەخۆیەوە بینوە و گەشەیەکی تر لەو راستایەدا بەدیهات و ئەوەی ئێستا لەکۆی گشتیدا دەبینرێ بەهێزتربوونی دەوڵەتی تورکیاو -پاشەکشەی هێز و گوشاری هێزە سەربازی و سیاسیەکوردیەکانی لێ کەوتەوە .
لەپێوەند بە پرسی سەربەخۆیی باشووری کوردستانیشدا ئەوا پێویستە بڵێین ئەو پاشەکشەیەش راستەوخۆ کاریگەریی نەرێنی کردۆتە سەر دەستواڵابوونی دەوڵەتی تورکیا بۆ راگەیاندنی دژایەتی پرۆژەکە و بەرگریکردن لە یەکپارچەیی خاکی عێراق ، ئەوەش دەگەڕیتەوە بۆ ئەو هاوکێشەیەی کە لەپێشوتردا هەبوو و ئێستا گۆڕانی گەورەی بەسەردا هاتووە ، دژایەتیکردنی دەوڵەتی تورکیا بۆ باشووری کوردستان بەتەنها خۆی لە دانپێنەنانی ئەو دەوڵەتەی دێتەکایە و رێگریکردن لە ریفراندۆم نابینێتەوە ، بەڵکو مەترسی گەورەی داهاتووی پێشبینیکراو خۆی لەو گەلەکۆمە و ئەو دوورپێچکردنە ئابوورییەدا دەبینیتەوە کە تورکیا و ئێران و عێراق لە ئەگەری دەستواڵاتربوونیان دەبینێتەوە ، هەر بۆیە هاوکێشەی سیاسی لەو پێوەندەدا و لەو هەلومەرجەی کە لەباکوور هاتۆتە ئاراوە کارتی گوشاری ئەوتۆی لەبەردەم دەسەڵاتی باشوور لەبەرامبەر نفوزی تورکیا نەهێشتۆتەوە و دۆخێکی نەرێنی هاتۆتە ئاراوە لەم بارەیەوە .
با : بزاوتی نەتەوەیی کوردی رۆژهەڵات – بەشی ئێران : هەرچی سەبارەت بەو تەوەرەیە ، ئەوا پێش ئەوەی ئاخاوتن لەسەر بزاوتی نەتەوەیی کوردی ئەو بەشە بکەین ، پێویستە سەرنج بدەیەن جیاوازیەکی گەورە لە نێوان پێگەی هەژمونی هەریەکە لە دەوڵەتانی تورکیا و ئێران لە ناوچەکانی جیاوازەکانی عێراق ، کە ئەویش ئەو راستیەیە کە ئێران نفوزێکی بەهێز و زاڵی راستەوخۆ و ناراستەوخۆی سیاسی و سەربازی هەیە ، تەنانەت دەتوانرێت بووترێت وجودێکی راستەوخۆی سیاسەت و بریاراتی تاران لە بەغدادی پایتخەتی عێراق و دام و دەزگاباڵاکانی عێراق هەیە بێ هیچ لەمپەرێک ، تەنانەت سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی کوردستان و لەوە هەستیارتیش هەڵبڕینی کەرکوک لێیان ، ئەوا وجودی راستەوخۆی هێزە سەربازییە شیعەکانی سەربە کۆماری ئیسلامی ئێران لە قەزاکانی داقوق و دواتر حەویجە و دوز و ناوچەکانی ترە ، بەوەش لە ئیستا و لە داهاتوودا چاوەڕێی مەترسی و هەڕەشەیەکی گەورەی ئەو وڵاتە بەدیدەکرێ و لێرەدا جیاوازی وڵاتانی تورکیا و ئێران لەوەدایە کە شیعەی عێراقی جێنفوزی کۆماری ئیسلامی ئێرانە و لە ئیستاشدا دەسەڵاتی شیعەکان بەکردەوە باڵی کێشاوە بەسەر تەواوی هەرێمە سونیەکانیش دوابەدوای شەڕی داعش ، کە هەرچی نفوزی دەوڵەتی تورکیا بە ئەگەرێکی گوماناوی خۆی لە تورکمانەکان دەبینێتەوە ، بەوەش لێرەدا ئەو جیاوزییە دەبینین لە پێوەند بە ئاستی هێز و گوشارەکانی بزاوتی نەتەوەیی کوردی لەناوخۆی هەرکام لەم دوو دەوڵەتە ، سەرباری ئەوەش ئێران سنورێکی جوگرافی دوورودرێژتری چەندجار هێندەی تورکیا-عێراقی هەیە ئەوەش دیسان لەو تەوەرەدا جیاوازی خۆی بەشێوەی کاریگەر دەبینێ .
ئەگەر بێینە سەر رۆژهەڵاتی کوردستانیش ئەوا پێویستە ئاماژە بدەین بەو راسانە نوێیەی کە لەو پارچەیەی کوردستان دەستی پێکردووە ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە دەستپێکردنەوەی خەباتی چەکداری لە دوو ساڵی رابردوو و رۆشتنەوەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان – حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران و هێزەکانی دیکە بۆ قوڵایی خاکی رۆژهەڵات و چڕکردنەوەی خەباتی سیاسی و سەربازی لەناوخۆ و کارکردنی سات بەسات و ئامادەکاری و راهێنانی بەرفراوانی لە ناوچە جیاوازەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و بەستنەوەی خەباتی شار و شاخ هەروەها کارکردن لەسەر بەهێزکردنی ئاستبەرزانەی راگەیاندنەکان و گەیاندنی پەیامی رۆژانەی بزاوتەکە بە تاکی کوردی لەو پارچەیە ، هاوشانی بوونی هەوڵێکی کاریگەر و بەرچاوی نێوان رێبەرایەتی هێزە کوردییەکانی ئەم پارچەیە و لەو پێوەندەشدا پێکهێنانی ستراتیژی هاوبەشی نەتەوەیی و هاوهەڵوێستی لەسەر پرسە هاوبەشەکان ، بە گشتی ئەوە لەخەباتی نەتەوەیی ئەو پارچەیە دەبینرێ بەتایبەت لە دوو ساڵی رابردوو کە لە ئێستادا ئەو خەباتە رۆژ بە رۆژ بەرینتر و بەهێزتر دەبێت . ئەم بزاوتەش وایکردووە پێ بەپێی و سات بەسات گوشارەکانی بۆسەر کۆماری ئیسلامی ئێران بەهێزتر بکات ، ئەوەش هەرچەند هێشتا و هەنوکە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی کاریگەرییەکانی ئەو وڵاتە لەسەر هەرێمی کوردستان کەم بکاتەوە ، کە ئەوەش لە راستیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو جیاوازییەی کە لە نفوزی راستەوخۆ و ناراستەوخۆی و هەرکام دوو دەوڵەتی تورکی و ئێرانی ئاماژەمان پێدا بەدەر لە هەڵسەنگاندنی ئاستی هەرکام لەبزاوتە کوردییەکانی ئەم دوو دەوڵەتە ، کە لێرەشدا دیسان ئەو جیاوازیە بەدی دەکرێ بۆ ئایندە کە بزاوتی کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان لە گڕوتیندایە و پێشبینی بەهیزبوون و تەقینەوەی گەورەی بزاوتەکە لە ئایندەی نزیکدا بەدی دەکرێ ، بەمەش کاریگەری ئەرێنی بەرچاوی دەبێت لەسەر شکاندنی نفوزی ئێرانی لەسەر باشوور .
د: سەرباری چلۆنایەتی بزاوتی باکوور و رۆژهەڵاتیش ، پرسی سوریا و رۆژئاوای کوردستانیش مەسەلەیەکی دیکەیە کە کاریگەری شوێندانەری هەیە لەسەر گوشارەکانی تورکیاو ئێران بۆسەر باشووری کوردستان ، کە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ناکۆکیە گەورەیەی کە لەنێوان پارت و هێزە کوردیەکانی رۆژئاوای کوردستاندا هەیە ، کە دەرەنجامەکەی بریتیبوو لە هاتنی تورکیا بۆ ناو خاکەکانی رۆژئاوای کوردستان و هەڵبڕینی هەرێمەکانی ئەم پارچەیە لەیەکتری و لەسەر ئاستی پرۆسە نێودەوڵەتیەکانیش لاوازبوونی نوێنەرایەتیە کوردیەکانی بەڕێژەی بەرزی لێ کەوتەوە ، هەموو ئەوانە بەدەر لەو سەرکەوتنە سەربازیە زۆرانەی کە هیزەکانی پەیەدە کردوویانە لە پرۆسە سەربازییەکاندا و بەتایبەتیش لە ئیستادا کە دەبینین بەکردەوە بەپاڵپشتی هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان و ئەمریکا بەتایبەتی گورزی کەمەر شکێن لە پایتەختی خەلافەتی ئیسلامی دەوەشێنن ، بەڵام سەرباری هەموو ئەو سەرکەوتنە سەربازیانە ، ئەوا دەرفەتی رێژە بەرزی نەتەوەیی کوردی لەو پارچەیە لەدەست چوو لەوەی کە بەدیهاتووە ، هەر بۆیە دەتوانین ئاماژە بەوە بدەین و بڵێین کە ئەگەر پارتە کوردییەکانی رۆژئاوا مێژووی بزاوتی کوردیان بەم شێوازە نەنوسیبا و سیاسەتی یەکتر قبوڵکردن و یەکگرتنیان هەڵبژاردبا ، لەو هەلومەرجەدا مێژوو هێزێکی گەورەی پاڵپشتی بۆ پارچەکانی دیکەی کوردستانیش دابین دەکرد و ئەوەی ئیستا دەیبینن لە پەیوەندی نێوان دوو پارچەی ( رۆژئاوا – باشوور ) کە سەرلەبەری بریتییە لە دەرگا داخستن بەرەو ڕووی یەکتری و بەڵکو لەوەش زیاتر دژایەتیکردنی ئەزمونەکانی یەکتری ، لەو هەل و مەرجە نمونەیەدا کە دەبوو لە رۆژئاوای کوردستان هاتبایەدی ، ئەوا پێگەی جیۆپۆلیتیکی لاوازی ئێستای کوردستانی بە رێژەیەکی خەیاڵی دەگۆڕی ، بەوەش دەبوو بە فاکتەرێکی گەورەی هێزی باشوور و رۆژئاوای کوردستان ، کە تورکیا و ئێرانی دەستەوەستان دەکرد.
دووەم: ئاستی ناکۆکی و گرژیەکانی نێوان پارتەکانی باشوور و نەبوونی هاوهەڵوێستیان بۆتە پاڵپشتی و ئومیدێکی گەورە بۆ دەستواڵایی دەوڵەتانی تورکی و ئێرانی ، لەوەی بە ئاشکرا و بە ئاستێکی بەرزی ڕووقایمی دژایەتی خۆیان بۆ سەربەخۆیی کوردستان رابگەیەنن ، کە ئەوەش لەو راستیە مێژوویەوە دێت کە هەمیشە وەک بەروشاخانێکی گەورەی ناوکی بۆتە کۆسپی گەورەی بەردەم زۆربەری بزاوت و راپەڕینە کوردییەکان ، کە خۆی دەبینێتەوە لە هاوهەڵویست نەبوونی هێزەکان لەسەر چارەنوسازترین و مێژوویی ترین پرسێکی وەکو جاڕدانی سەبەرخۆیی ، ئەوەش مەترسییەکی گەورە پێک دەهێنێت لەسەر دەرەنجامەکان و ئایندەی ئەو پرۆژە نەتەوەییە ، یەک نەبوونی پارتە کوردیەکان لەسەر پرسی سەربەخۆیی یان بەجۆرێک دژایەتیکردنی ، دەرەنجامەکەی تەسلیمبوونە بە خواست و پرۆژەی دەوڵەتانی تورکیا و ئێران ، کە ئەوەش هیچ دوو دڵیەک لەلایەن ئەو هێزانەوە بۆ پاڵپشتیکردنی نەیارانی سەربەخۆیی ناهێڵێتەوە ، لێرەدا پێویستە ئاماژە بەو راستیەنەش بدەین کە یەک نەبوونی هاوپرۆژەیی پارتە کوردیەکانی باشوور بەتەنها پەیوەست نییە بە ئیرادەی ئەو هێزانەی کە پێیان وایە فەرامۆشکراون ، بەڵکو بوونی نەفەسی درێژ و مەزنی نەتەوەییانەش مەرجێکی گەورە و چارەنوسازە بۆ پارتە دەسەڵاتدارەکان ، لە حالەتی بوونی ئەو نەفەسەش لەهەردوو لایەن و سەرکەوتن و کەمکردنەوەی کۆسپەکانی بەردەم سەربەخۆیی دەرەنجام نوسینەوەی مێژوویەکی زێڕینە بۆ تەواوی ئەو هێزانە و کوردستانی گەورە ، هەنگاونان بەدەر لەوە ریسکی گەورەتر و دەستکەوتی کەمترە.
