من هەرگیز فریشتە ناكوژم، چون فریشتەیەك بە دیی ناكەم 

0
1617
هاشم عەلی وەیسی
وه‌رگێڕانی: هاشم عەلی وەیسی

ئاشنا بوون لە گەڵ رێبازی رئالیزم

رئالیزم (Realism) چیە؟

هربرت رید لە كتێبی “مانای هونەر” دا، سەبارەت بە پێناسەی رئالیزم دەڵێت كە رئالیزم یەكێك لە لێڵترینی ئەو وشانەیە كە لە بواری رەخنەی هونەر بە كار دەهێنرێت، بەڵام ئەم لێڵیە پێش بە فرە بەكار هێنانی ناگرێت. لە بەرچاو گرتنی ئەم خاڵە گرنگە كە ئەم سەردێڕە هەرگیز پەسند كراوی هیچ رێبازێكی نیگاركێشی نەبووە. وردترین مانای وشەی رئالیزم لەوانەیە لە بەكار هێنانە فەلسەفییەكەی دا بێت. بە شێوازێكی گشتیتر ناوی بیردۆزییەكی تایبەت لە بارەی مژاری مەعریفەیە و باس لە باوەڕی بە واقعی بینراوی جیهانی دەرەوەیە. باس و مژاری رەخنەی ئەدەبی لە سەرەتاوە بێگومان زاراوەی رئالیزمی لە فەلسەفە وەرگرتووە. نووسەری رئالیست كەسێكە بە رواڵەت لە هەڵبژاردنی كاروبارەكانی ژیان لایەنێكی تایبەتی پیشان نادات. بەڵكو دیمەنەكان و مرۆڤەكان بەو چەشنەی چاوان دەیانبینێت باسیان دەكات. بەڵام لە راستیدا، لەوێوە كە هونەر بەردەوام پابەندی هەڵبژاردنە، لە بەستێنی رەخنەی هونەریش هونەرێكی رئالیستییە كە ئەكۆشێت بە هەر شێویەك كە بۆی بلوێت مانای تەشكی رواڵەتی شتەكان پیشان بدات، و وەها هونەرێك وەكوو فەلسەفەی رئالیزم پابەند بە باوەڕییەكی ساكار بە واقعی بینراوی شتەكان دەبێت.

Herbert_Readلە ساڵی 1984 شۆرشی فەرانسا تەواوی دامەزراوەكانی ئەم وڵاتەی خستە ژێر كاریگەرییەوە، ئەم دۆز و بارودۆخە كاریگەرییەكی زۆریشی لە سەر هونەرمەندان دانا و ئەم رووداوە بووە هۆی ئەوەی كە ئەوان زیاتر لە رابردوو هۆگری باردودۆخی كومەڵایەتی كۆمەڵگە بە تایبەت چینی كرێكار و گوندنشینان بن.تەنانەت ئەو نیگاركێشانەی كە كەمتر بەهایان بە پیشاندانی بیردۆزییە سیاسیەكانی خۆیان لە بەرهەمەكانیان دەدا هەم لە ژێر كاریگەری دۆخی كۆمەڵایەتی كەوتنە پیشاندانی ئەم رووداوانە و دەستیان لە مژارگەلی تایبەتی ئوستوورەیی و چیرۆكەكانی كتێبی پیرۆز هەڵگرت كە كاكڵی زۆربەی نیگارەكانی ئەو كات بوو.

رئالیزم لە گشتیەتی خۆیدا، زارەوەیەك لە مێژووی هونەرە كە ئاماژە بە نواندنەوەی واقعی ئەزموونكراوی مرۆڤەكان لە كات و ساتی دیاری كراودا دەكات. لەم پێناسە گشتیە، رئالیزم چەمكێكی دژبەر لە گەڵ ئارمانج خوازی، دەرهەست خوازی، كورتنووسی و رۆمانیزمە و لەم رووەوە لە گەڵ مانای ناتۆرالیزم (naturalism)، هاومانا پێناسە كراوە. لە لایەنی رۆتینی، رئالیزم بە و هۆكارەوە لە گەڵ ناتۆرالیزم هاوواتایە كە لە سەر “گشتیەت زیاتر لە پاژ” جەخت دەكاتەوە (ناتۆرالیزمی “پاژ” تەنیا وەكوو بنچینەی واقیع دەخاتە روو”، لە باری ناوەڕۆكیشەوە رئالیزم لە گەڵ ناتورالیزم جیاوازی هەیە، چوونكوو بنچینەیی ناپەرژێتە سەر سەلماندن خوازی و فەلسەفەی سروشت خوازی ژیانەوە. بڕێجار واقعخوازی بە مانای “واقع نوێنی بە كار دەهێنن: كە بەم پێیە مانایەكی دژوازی لە گەڵ كەژنوێنی هەیە. برێ كەسیش نوواندنەوەی واقع بە “واقیع خوازی بینراو ناو دەبەن. و لە واقیع خوازی مانایی جوێی دەكەنەوە.”

رئالیزم وەكوو شێوازێكی هونەری، شیوازی تێهەڵكێش كردن لە گەڵ زۆرێك لە بەرهەمگەلی هونەری – بە بێ رەچاو كردنی چەشن یان شێوازێكی دیار- ە.

رئالیزم لە و بەرهەمانەدا دەتوانین بناسینەوە كە هونەرمەند لە ئاستی رواڵەتی بینراو سەروتر بڕوات، راستیگەلێك لە پێوەندیگەلی جۆراوجۆر و چروپڕی مرۆڤەكان لە گەڵ یەكتر و لە گەڵ ژینگەیان باس دەكات و بە شێوەی گشتی لە گەڵ مژاری “مرۆڤ چیە و دەتوانێت چی بێت؟” رووبەڕوو دەبێتەوە. نیگاركێشگەلێكی وەك “رامبراند”، “فرانسیسكۆ گۆیا، “وانگۆگ”، “پیكاسۆ”، “فرنان لێژە” و زۆر هونەرمەندی دیكە، بەرهەمگەلێكی واقعخوازانەیان ئافراندووە. لە كۆمەڵێك لە و بەرهەمانە شێوازگەلی كەژنوێنی، خەیاڵی و كورتنووسی بە كار براوە.

رئالیزم وەكوو ئامۆژگاری یان بیردۆزییەكی ئامانجدار، لە نێوان چاخی نۆزدەیەم، پەرچەكردارێك بەرانبەر بە تایبەتمەندی ئارمانجی كلاسیسیزم و تایبەتمەندیی زەینی و تەڵقینی رۆمانتیزم بوو. واقعخوازی چاخی نوزدەهەم جەختی لە سەر خوێندنەوەی فرە رەهەندی ژیانی كۆمەڵایەتی و بەرجەستە كردنەوە و وێناندنی وردی سیمای ئەو سەردەمە بوو. (لە بیردۆزە سەرەكییەكانی ئەم رێبازە، “شانقلۆ ری: و “دورانتی” بوون). دریژەی بزوتنەوەی رئالیزمی چاخی نۆزدەهەم ئەنجامەكەی دوو رەوتی ئیمپرسیۆنیزم و ناتۆرالیزم – بە تایبەت لە بەشی وێژەدا بوو (واقعخوازی كۆمەڵایەتی، واقعخوازی سۆسیالیزم).

شێوازی رئالیزم لە هونەردا

parkes-gallery-pagent-black-rhino-magic-realism-artرئالیزم یان واقيعخوازی، شێوازێكە كە تێیدا هونەرمەند دەبێ لە پیشان دانی سروشت (سروشت بە بێ مرۆڤ و لە گەڵ مرۆڤ) لە هەر چەشنە “سۆزگەرێتی”(سانتیمێنتاڵ) یەك دورەپەرێز بێت. بەڵام لێرەدا مەبەستی ئێمە لە رئالیزم، شێوازێكی هونەرییە كە لە ساڵانی 1840 بەو لاوە لە رۆژئاوا و شوێنەكانی دیكەی جیهان بەردەوام بووە. ماوەیەكی زۆر لە نیوەی چاخی نوزدەیەم تێ نەپەڕی بوو كە “شارل بودلر” “Charles Baudelaire” شاعیر و هونەرناسی فەرانسەوی، لە ساڵی 1846 بەو نیگارانەدا هەڵی دەگوت كە بتوانێت “تایبەتمەندی قارەمانانەی ژیانی هاوچەرخ” بشوبهێنێت. لەو سەردەمەدا تەنیا نیگاركێشێك بوونی هەبوو كە وەدی هێنانی ئەم پێداویستییەی وەكوو كرۆك و بنچینەی ئیمانی هونەری خۆی دانابێت. ئەویش كەسێك نەبوو بێجگە لە “گوستاو كوربە” ” GustaveCourbe”. كوربە كە شانازی بە پەروەدەی گوندیانەی خۆیەوە دەكرد و لە سیاسەتدا پاڵپشتی لە سوسیالیستەكان دەكرد، هونەری خۆی لە ساڵانی نێوان 50-1840 بە شێوەی رۆمانتیك دەست پێكرد، بەڵام لە ساڵی 1848 لە ژێر گوشاری رابوون و سەركێشیە شۆرشگێڕانەكاندا كە سەرجەم رۆژئاوای گرت بووەوە، كوربە هاتە سەر ئەو باوەڕەی : “ئەو پێداگرییەی كە رێبازی رۆمانتیزم لە سەر گرنگایەتی هەست و خەیاڵ دای دەگرت تەنیا دەستاوێزێك بوو بۆ هەڵاتن لە واقیعەكانی زەمان” و ئەو باوەڕی بەم بابەتە هێنا كە هونەرمەند نابێ تەنیا پاڵ بە ئەزموونی تاكەكەسی و بێ ناوكۆیی خۆیەوە بدات و دەیوت: “من ناتوانم وێنای فریشتەیەك بكەم، چونكوو هەرگیز بە چاو نەمبینیوە”!

ئەو كاتەی كوربە پەردەی “بەردشكێنەكان” ی خستە بەر دیدی بینەرانەوە، یەكەمین بەرهەمێك بوو كە واقعخوازی بەرنامە بۆ داڕێژراوی ئەوی بە تەواوەتی لە خۆ دەگرت. ئەو دوو پیاوی كە لە سەر جادەكان كاریان دەكرد دیتبوو و ئەوانی بە سەرچەشنی نیگارەكانی دانابوو. كوربە ئەوانی بە قەبارەی سروشتی، بە هەیكەڵێكی گەورە و شێوازێكی تەواو ئاسایی و ساكار، بە بێ بوونی هیچ چەشنە نیشانەیەك لە تیشك و روناكایی رەنج یان هەستیارییەكی زەق و بەرجەستە كێشا بوو لە ساڵەكانی 1855 كە پێشانگاكانی نیگاركێشی پاریس لە ژێر دەستی بەرهەمەكانی “ئنگر” و “دلاكروا” بوو، كوربە بە پێك هێنانی پێشانگایەكی تایبەتی، بەرهەمەكانی خۆی لە گەڵ “راگەیندراوی واقعخوازی” خۆی پێشكەش كرد. مژار و بابەتەكانی ئەو زۆرتر راوچیەكان، جوتیاران، كرێكاران و … بوون. بە دەربڕینی ئەو “جیهانی نیگاركێشی خاوەنی “یاسا و رێساگەلێكی سروشتی” یە و سەرەكیترین ئەركی هەر نیگاركێشێكیش ئەوەیە كە بە پەردەی نیگارەكەی وەفادار بمێنێتەوە، نەك بەرانبەر بە دنیای دەرەوە.” هەر لێرە دایە كە شێوازی بێركردنەوەی “هونەر بۆ هونەر” كە دواتر لە رۆژئاوا برەوی سەند بنیات دەنرێت.

كوربە لە نیگارەكانی خۆی لە هەرچەشنە جوانكاریی و زیادڕۆییەكی سۆزیارانە خۆی دەبوارد، تا جێگایەك كە زۆرجار كارەكانی ئەویان بە ناشیرین و دژەباو و ناهونەری هەژمار دەكرد. كوربە لە سەرەتاوە بە كێشانی دیمەن و پۆرترە لە كەسەكانەوە سەرقاڵ بوو كە دواتر بەرهەمەكانی بە چەشنێك بەم مژار و بابەتەوە بەسترایەوە كە هێمایەك بوو لە ژیانی واقعی رۆژانە ئەو كات، كە لە بەرهەمی نیگارەكێشانی ئەو كات كەمتر دەبینرا. ئەو لە ساڵی 1861 لە نامەیەك دا بۆ خوێندكارەكانی خۆی، ئەوانی راسپارد بوو كە شتێك كە بە راستی بوونی هەیە بێكێشن. ئەمە بە مانای رەت كردنەوەی ئاشكرای خەیاڵ و یاری لە گەڵ بنەما هونەرمەندانەكانی باوی ئەو كات وەكوو پەرژانە سەر كەسایەتییە ئوستوورەییەكانی یۆنان و رۆم و هەروەها چیرۆكەكانی ئنجیل بوو: كە پێویستی بە خەیاڵ و بیركردنەوەی هونەرمەند هەیە كە لە خۆیدا ئەبێتە هۆی ئەوەی كە پێوەندی هونەرمەند لە گەڵ بنەماكانی ژیانی دەور و بەری خۆی قەت بێت و لێی دا ببڕێت.

تابلۆی رێورەسمی ئەسپردە كردن لە ئارنان، بەرهەمی گوستاو كوربە

220px-GustafHornئەم تابلۆیە كە بیست فوت درێژیەتی، رێورەسمی ئەسپەردە كردن لە گوندی ئارنان پیشان دەدات. كوربە بەم تابلۆیە رێورەسمی ئەسپەردە كردن لە گوندەكەی خۆی كە روداوێكی رۆژانە و ئاسایی بوو هێنایە نێو مێژووی هونەرەوە و بە شێوازێكی شاز و تایبەتی پیشانی دا. ئەم تابلۆیەش بە پێی نەریتە باوەكانی ئەو كات بە تەواوەتی بە شێوازی كلاسیك بوو. جۆرێك زیادرۆیی لە ئەنجام دانی رێورەسمە كە تایبەت بە تابلۆ كلاسیكەكانی ئەو سەردەمە، بەم جیاوازییەوە كە كاكڵی تابلۆكە ئاماژە بە رێورەسمێك لە گوندێكی چكۆلە و راستەقینەیە و نەك وەكوو بابەتگەلی كلاسیك كە كاكڵ و ناوەڕۆكەكانیان خەیاڵی و ئوستورەییە.

ئەم تابلۆیەی گوستاو كوربە وەكوو مامۆستا و شارەزایانی كۆنی كلاسیك لە نیگاركێشی وەكوو رامبراند و ولاسكوئز و ورمیر دەپەرژێتە سەر پۆرترەی ژنان. بەم جیاوازییەوە كە بە پێچەوانەی پیشان دانی ژنانی ئاغاوات و ناودار و ژنانی ئوستورەیی، دەپەرژێتە سەر كچانی تەواو ساكار و سادەی ناو كۆمەڵگەی دەور و بەری خۆی، بەڵام تەواوی بنەما و فرت وفێڵەكانی مامۆستایانی پێشوو رەچاو دەكات. رەنگی پێش زەمینەی تابلۆكە سەوزی خۆڵەمێشیە و سیپاڵی كیژۆڵەكەش هەر ئەو رەنگەیە كە بە گشتی بۆشگەیەكی خۆڵەمێشی و ئارام بەخشی وە دی هێناوە. كیژۆڵە لە كاتی كار كردندا خەوی لێ كەوتووە و ئێنجانەیەكیش كە لە سەر میزەكە دانراوە هەم گوڵگەلێكی سیس و ژاكاو پیشان دەدات كە هێمایە لە خەو و بێدەنگی و جۆرێك مەرگ لە نێو بازنەی تابلۆكەدا. بەڵام گوڵە وردەكانی سیپاڵی كچەكە لە گەڵ رەنگی سەوزی زاڵ بە سەر تابلۆكەدا جۆرێك هیوا و جۆرێك لە هەستی رێزدانان هەڵدەخڕێنێت. ئیش و كار هاوشانی نزا و پاڕانەوە دانراوە كە كارێكە لە كولتوری مەسیحی زۆر پیرۆز و شایانی رێز لێ گرتنە.

یەكێك لەو بابەتانەی كە بووە هۆی ئەوەی كە كوربە دەست بە شۆڕشێك لە مێژوی هونەر بدات خەریك بوون بە كاكڵ و ناوەڕۆكی ژیانی خەڵكانی سادە و ساكار بوو. لەم تابلۆیە هەر وەك شێوازی نیگارەكانی سەردەمی مەسیحیەت (رێنسانس)، كەسایەتیەكان لە باوردۆخێكی درێژەدادڕانە و پێشانگایی دا كێشراون. بە و چەشنەی كە لە نیگارەكانی مەسیحیەت، كەسەكان خەریكی ئەنجام دانی كارێكی پیرۆز و ئایینزایین كە پێوەندی بە ئایینی مەسیحیەوەیە: بۆ پیشان دانی ئەم شێوازە لە كەسایەتیەكان لە جووڵە و كردەوەگەلێكی درێژەدادڕانە كەڵك وەر دەگیرێت. لێرەدا ئەو بابەتەی كە گرنگایەتی و بایەخی هەیە ئەوەیە كە چالاكی شۆردنی پێی یەكێك لە كەسایەتیەكان و هەر وەها ئەنجام دانی كاروبارەكانی ماڵەوە لە لایەن ژنان بۆ كردەیەكی هێمایین و ئایینزایی گۆڕێندراوە. بەم جیاوازییەوە كە ئەم كەسانە ئیدی قدیسان و خەڵكانی شاری فلۆرانس و رۆم (ناوەندی كەنیسەكانی كاتۆلیك) نین بەڵكو خەڵكانی ئاسایی هاوسەردەمی كوربەن. رەنگ و سێبەرەكان پلەگەلێك لە رەنگگەلی قاوەیی، گەنمی و زەردە كە بە رەنگی سپی نێو سیپاڵ و جل و روومێزییەكان هاوسەنگیەك لە نێوانیان دا ساز بووە، روناكایی كوژاوە و دڵگیر و یەكدەست، كە هەم كەش و هەوایەكی مانایی زەق كردۆتەوە و هەم جەخت لە سەر دیوی ژوورەوەی ماڵێك دەكات. ئەم ژنانە گۆایە خەریكی ئەنجام دانی رێورەسمێكن كە سەروتر لە كارە ئاساییەكانی ماڵەوەیە. بە راستی ئەو كەسەی كە خەریكی شۆردنی پێیەكانین كێیە؟ ئایا ئەمە ئاماژەیەكی هێمایین نیە بۆ شۆردنی پێیەكانی یەكێك لە حەواریوونی مەسیح؟

ئەم تابلۆیەش جەخت لە سەر كەسانی هاوسەردەمی گوستاو كوربە دەكاتەوە. بۆشگەی سرۆشت لەگەڵ وردەكارییگەلی چڕ و پڕ لە بارودۆخ و ئاراستەی تیشكی هەتاو لە رۆژێكی تەواو ساف پیشاندەری توانای كوربە لە كێشانی سروشت و دیمەنەكان (یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكیەكانی كوربە لە كێشانی سروشت بە شێوازی رۆمانتیستەكان دایە) و هەروەها گوێ دانە تیشك كە تا ئەو كات سرنجێكی وەهای پێ نەدرا بوو، كە هەر ئەم بزاوتە دواتر لە لایەن رێبازی ئێمپرسیۆنیستەكان بوو بە كەڵكەڵەیەكی شێلگیرانە. (رۆمانتیستەكان بۆ یەكەمجار سرنجیان خستە سەر تیشك، بەڵام بە شێوازێكی هەستەكیانە و بۆ تۆخ كردنەوەی لایەنگەلی رۆحی و دەرونی ژینگە و كەسەكان كەڵكیان لێ وەر دەگرت نەك بە روانگەیەكی واقعی و لە گەل وردەكارییەكانی پێوەندیدار بە ئاراستەی تیشك) لێرەدا سروشت وەكوو ناوەڕۆكی جێی سرنجی كوربە كێشراوە. دیمەنەكانی گوندگەلی جوان و ئارامبەخش: بەڵام ئەو شتەی كە كوربە لێرەدا خۆی لێ دەپاراست، دوور كەوتنەوە لە شێوازی رۆمانتیستەكان بۆ پەرژانە سەر سروشت بوو. رۆمانتیستەكان بەردەوام تاك و كەسەكان بە تێكشكاو و بەزیو و چكۆلە بەرانبەر بە سروشت وێنا دەكرد. بەڵام كوربە لێرە كەسانی سەرەكی لە بەشی پێشەوە و نزیكی تابلۆ كێشاوە و لە سروشت تەنیا وەكوو دیمەنێك لە تابلۆ، كە كەسەكان تێیدا سەرقاڵی هات و چۆ كردنن: بە بێ ون بوون و تێكەڵ بوون لە نێو سروشتی چڕ و هۆڤانە. ئەم رووكردەی كوربە بێ كاریگەری لە رەوتە هاوچەرخەكانی كوربە و هاوكات بوون لە گەڵ شۆڕشی پیشەسازی و زاڵبوون بە سەر سروشت و بزاڤی رۆشنبیری ئەو كات نیە. سروشت لە روانگەی كوربە شوێنێك بۆ تەراتێن و رمبازێنی مرۆڤ و نەك هۆكاری خەیاڵ پڵاوی و زاڵبوونی ئەوە.

شێوازگەل و جوڵەگەلی ناواقعی و زێدەڕۆیانەی دراماتیكیش لەم بەرهەمەی كوربە كە بڕیارە پیاسەیەكی ساكاری بەرە بەیان بێت، زۆر سرنج راكێشە. لێرەش دا كردەیەكی سادەی وتووێژ و لەوانەیە چاكی و چۆنی بۆ رێورەسمێكی ئایینی گۆڕدراوە. كەسایەتیەكان زۆر فەرمی و شێلگیرانە خەریكی وتووێژ كردنن. وادیارە سیپاڵەكانی كەمێك دەكاركراو(لەوانەیە سیپاڵی تایبەت بە سەیران) و سیپاڵەكان و كۆڵەپشتی و گۆچانی پیاوی لای راست، نیشاندەری ئەوەیە كە ئەم پیاوە خەریكی گەشت و سەیران لە تەپۆڵكە و شاخەكان دایە. بە هەر حاڵ ئەم تابلۆیە یەكێك لە و بابەتانەی ژیانی رۆژانە زەق دەكاتەوە و دواتر لە شێوازگەلێكی دیكە كە پاش رئالیزم سەریان هەڵدا وەكوو نێوئاخنی سەرەكی سرنجیان پێ دراوە.

یەكێك لەو بابەتانە كە كوربە سرنج و بایەخێكی زۆری پێ دەدا بابەتگەلێك بە ناوەڕۆكی شێوازی رۆمانتسیزم بوو. سروشتی هۆڤانە و یاخیگەرانە. كوربە وەكوو زۆربەی هاوتاكانی خۆی ئەم شێوازە وەكوو ترنر و جان كنستابل سرنج و بایەخی تایبەتی بە ناوەڕۆكی سروشت دەدا. یەكێك لەو وردەگرتنانەی كە دواتر كوربە لەم شێوازەی گرت كەمبایەخی بەرانبەر بە كۆمەڵگە و روداوە بزۆزەكانی نێوی(شۆڕشی فەرانسە و شۆڕشی پیشەسازی) بوو. رۆمانتیزمەكان بە هەڵهاتن بۆ نێو دڵی سروشت، بە جۆرێك دڵبەستەی رەسەنایەتی و هێزی بێڕكەبەری دەبوون و لە لایەكەوە خۆیان لە رەوت و رووداوەكانی دەوروبەری خۆیان دەبوارد. كوربە سەرەتا خەریكی كێشانی دیمەنگەلی دەست نەخواردو و راز و جادوی نێویان دەبوو. دواتر كوربە دەستی لەم رەوتە هەڵگرت و بە توندی هۆگر و شەیدای خەڵكانی دەوروبەری خۆی بوو و بە كێشانی تابلۆی بەردشكێنەكان بە كردەوە بو بە ئافرێنەری شێوازێكی نوێ لە هونەردا و هەروەها بە فەرمی ماڵئاوایی لە رووكردی رۆمانتیستەكان كرد.

بە خەیاڵێكی ئاسوودە و ئارامبەخش لە قەراغ زەریا و دیمەنی سامناك و تەلیسماویی كە زۆر كاریگەری لە شێوازی ویلیام ترنر نیگاركێشی رۆمانتیستی بەریتانی وەرگرتووە.

سروشتی بێ گیان كە كوربە لە قۆناغی كاریگەری وەرگرتنی لە رێبازی رۆمانتیستەكان كێشاویەتی. لە رئالیستەكانی تر “هانۆرە دۆمیە” HonoreDaummierیە كە لە سەردەمی دەسەڵاتداری ناپلۆئۆنی سێیەم بۆ بلاڤۆكگەلی رەخنەیی – تیتاڵی كاریكاتۆری ئامادە دەكرد. دۆمیە لە بەرهەمەكانی لە هەرچەشنە زێدەڕۆیی و درێژەدادڕییەك خۆی دەبووارد و دیمەن و نیگاری واقعە كۆمەڵایەتیەكان هەرچەندەش تاڵ و هۆڤانە بووبایەت دەكێشا.

هانۆرە دۆمیە زیاتر خەریكی ژیانی نایەكسانی گوندنشیانی كۆچەر بۆ نێو شار و خەڵكانی هەژار بوو بە جۆرێك حەزی لە شێوازی دابین كردنی بژیوی ژیانی ئەوان بوو. یەكێك لە تابلۆكانی دۆمیە “ژنی جلشۆر” بوو كە ژنێك پیشان دەدات كە خەریكی كارەكانی ماڵەوەیە تا بتوانێت لە شار تاقەت بهێنێت.

ئەو بابەتانەی تر كە دۆمیە دەپەرژایە سەریان و سەرقاڵیان بوو دادگەكان و بڕیار و شێوازی دادوەری لە كاروبارەكان دا بوو. دۆمیە خۆی ماوەیەك كارمەندی دادگا بوو و لە بینینی سەرگەردانی خەڵكانی هەژار كە لە داڵانی دادگاكان سەرگەردان دەبوون بە توندی كاریگەری وەردەگرت. هاوكات لە گەڵ سیستەمی زەبر و زەنگ و گوشاری لویی فلیپ پاشای فەرانسە، دادگاكان هاوكات لە گەڵ دام و دەزگای زاڵ رۆڵیان لە پەرە دان بە زەبر و زەنگ و نایەكسانی زیاتر هەبوو. دۆمیە بە كێشانی كاریكاتۆرگەلی دەزگای دادوەری، گاڵتە و حەنەكی دەكردن و رەخنەی لێ دەگرتن. ئەو لەم نیگارەی كە ناوەڕۆكێكی كاریكاتۆری هەیە پەرژاوەتە سەر پێوەندی نێوان تاوانبارێك و پارێزەرەكەی لە رەوتی دادوەرییەك دا. رەنگەكان یەكدەست و تەخت، هێڵەكان جەخت لە رەوتێكی وروژێنەر دەكەنەوە كە بە شێوەی چەماوەیە و باس لە دۆخێكی ناسەقامگیر دەكات. تاوانبار و پارێزەر خەریكی ورتە ورت كردن لە گوێچكەی یەكتر دان. دۆمیە لە گۆشە نیگایەكی تایبەت جۆرێك چاو لە روداوەكە دەكات كە دۆخەكە تەواو گوماناوی پیشان دەدات لەم نیگارەدا هیوایەك بە دادوەرییەكی یەكسانیخوازانە بە دیی ناكرێت و هیچ كام لە دوولایەن نە تاوانبار و نە پارێزەر و نە دەزگای دادوەری بەشەرف و شیاوی رێز و هاودەردی كردن نین: هەر بۆیە بینەر بە بینینی ئەم هێلانە تەنیا هەستی بێ متمانەیی بەرانبەر بەو دۆخە دەجووڵێت.

دۆمیە بۆ پیشان دانی ژیانی تاقەت پڕوكێنی خەڵكانی هەژاری چاخی 19ی فەرانسە لە شێوازێكی دیكیۆمنتارانە كەڵك وەر دەگرێت و لەو شێوازانەی كە رێبازی رۆمانتیسم لەم بوارە دا بە كاری دێنێت خۆ دەپارێزێت. ئەو هۆگری پیشاندانی واقعی و راستگۆیانەی دیمەنی خەڵك بوو و بۆ ئەم مەبەستەش رووی كردە شێوازی رئالیستی. هەر بۆیە زۆرێك لە روداوەكان و شتەكان و راستیەكان كە دۆمیە لە كاریكاتۆر و تابلۆكانی كێشاونی، رێك وەك رووداوەكانی ئەو سەردەمە دەچێت. ئەو نیگار و كاریكاتۆرەكانی بە چەشنێك رەخنەی كۆمەڵایەتی دەزانی، بەم پێیە چ ئامرازێك باشتر لە واقعنوێنی روداوەكان كە تایبەتمەندی شێوازی رئالیزم بوو یارمەتی ئەوی دەكرد؟

رئالیزمی سوسیالیستی:

young-steel-workersزاراوەیەك كە نزیكەی نیوسەدە ناسێنەری هونەر و وێژەی شەورەوی پێشوو بوو. یەكەمجار ماكسیم گۆركی، بۆئاخارین، ژدانۆف، گەڵاڵەكەیان پێشكەش كرد. پاشان وەكوو دەستوری كار بە سەرجەم هونەرمەندان لە بوارە جیاوازەكاندا راگەیەندرا (1934) ئامانجی ئەو بەرهەم هێنانی بەرهەمگەلی شیاوی تێگەیشتن بۆ خەڵكانی رەشۆك و رێنمایی خەڵك بۆ بەرز نرخاندنی كرێكار و رۆڵی ئەو لە بینای كۆمۆنیزم بوو. رئالیزمی سۆسیالیستی بە كردەوە شوێن نەریتی واقعخوازی سەدەی نوزدەیەم كەوت. و زانایانە لە دەستكەوتەكانی هونەری مۆدێڕن – كە هونەرمەندانی پێشەنگی روسیا پشكێكی گرنگیان لە بناغەداڕشتنی هەبوو – چاوپۆشی بكرێت. رئالیزمی سوسالیستی، لە پاش شەڕی جیهانی دووەم، بە كەم و زۆری جیاوازییەك لە شێواز و بابەت لە زۆرێك لە وڵاتانی تر وەكوو نموونە چاوی لێكرا (جیاواز لە گەڵ واقعخوازی كۆمەڵایەتی) ئەم بزوتنەوەیە تا ساڵەكانی 1874 كە ئمپرسیۆنیزم هاتە نێو گۆڕەپانەكەوە، درێژەی هەبوو.

یەكێك لە دیارترین هونەرمەندی ئەم شێوازەی واقعخوازی، ژان فرانسوا میلە (1875-1814Jean Francois Millet) بوو كە بە توندی هۆگری ژیانی گوند بوو و ئەم بابەتە بە پێداچوونەوەیەك بە ناونیشانی تابلۆكانی كە هەموو وەرگیراو لە زاراوەگەلی كشت و كاڵییە تێ دەگەیت: مڵۆچنان، تۆوەشاندن، چاندنی پەتاتە و… ئەم ناونیشانانە دەرخەری رامانی تایبەتی میلە بەم شێوازەی ژیانی گوندیانە. میلە خۆی لە گوندێكی فەرانسەویی گەورە بووە و تەواو ئاشنایەتی لە گەڵ ئەم شێوازە لە ژیان هەبوو و شانازیشی پێوە دەكرد. لە ساڵی 1849 ژیانی لە گوند بە خواست خۆی هەڵبژارد و لە نزیكی دارستانی فۆنتن بلو لە گوندی باربیزون نیشتەجێ بوو. ئەو لە قۆناغێك لە هونەر لە سەر كێشانی نیگاری دیمەنی گوند و خەڵكەكانی راهێنانی دەكرد كە ئەم قۆناغە هاوكات بوو لەگەڵ شۆرش و كۆچی گوندنشینان لە گوندەوە بۆ شار و كار لە كارخانەكان. ئەم كارەی میلە رێك بە پێچەوانەی كۆمەڵیك لە نیگاركێشان بوو كە لەم قۆناغە تەنیا بە پیشاندانی ژیانی خەڵكی شار و شپرزەیی و نالەباری دۆخی گوندنشینان كە كۆچیان دەكرد سەرقاڵ بوو یەكێك لەم نیگاركێشانە هانۆرە دۆمیەیە كە پێشتریش ئاماژەمان پێ كرد.ئەم دیمەنە دوو هاوسەری گەنجی گوندنشین پیشان دەدات كە بە بیستنی زەنگی نوێژ دوانیوەڕۆ لە كەنیسەوە، دەست لە كار هەڵدەگرن و لە دیمەنێكی ئایینی وەكوو نیگارەكانی قوناغی كلاسیك، لە بێدەنگی و بێجوڵەیی خەرێكی پارانەوە و نوێژ كردنن. ئاسۆی بەربڵاو و رەنگگەلی خامۆش و پەشیۆ و فۆرمگەلی سادە لەم نیگارە هەست و حاڵەتی نزا و پاڕانەوە و دەست بەردان لە ژیانی رۆژانە بە باشی دەگەیەنێت.

لە سەرجەم كارەكانی میلە، خاڵگەلێكی وەك سرنج دانە بۆشگەی ژیانی گوندییانە، گوندنشینان خەریكی كار و كارگەلی قورسی لە نێو مەزراكان دەبینرێن. بنەما هونەرییەكانی بەرهەمەكانی میلە هەمووی باس لە رەچاو كردنی یاسا و رێساكانی نیگاركێشی كلاسیك، پرسپكتیڤ، بایەخدان بە بارودۆخی تیشك و ئاناتۆمی رێكی دەرهێنەر و گوندنشنیانە: بەم جیاوازییەوە میلەش وەكوو كوربە بایەخی بە ژیانی خەڵكانی ئاسایی دەدا. ئەو شتەی كە ژان فرانسوا میلە لە بەرهەمەكانی خۆی دا پشكەشی دەكرد دواتر لە سەرد هونەرمەندانی پاش خۆی بایەخیكی یەكجار زۆری پێدارە.

رئالیزم لە ئەدەبیات و فەلسەفەدا:

realism-130110063723-phpapp01-thumbnail-4زێدەڕۆیی لە رادە بە دەرە لە هەستەكان لە لایەن هونەرمەندانی رۆمانتیك بووە هۆی ئەوەی كە ئەوان بە شێنەیی لە واقعەكانی ئەم لاولای خۆیان دور ببنەوە. رۆچوونە نێو خەیاڵەكان بووە هۆی ئەوەی كە پێوەندی خۆی لە گەڵ خەڵك و جیهانی واقعی بپچڕێنێت. لەم بارودۆخەدا كەكەم نووسەرگەلێكی تر دەركەوتن كە لە بەرهەمەكانیاندا كۆمەڵگەیان بە تەواوی چاكی و خراپێكانیەوە دەكێشا و رۆخسارێكیان لە ژیانی واقعی پیشان دابوو. لەم كاتەدا بوو كە رێبازی رئالیزم یان واقعخوازی ئەدەبی لە فەرانسە بیچمی گرت. لەم رێبازە پێچەوانەی رۆمانتیك بایەخیان بە واقع دەدا و كێشە و گرفتە كۆمەڵایەتیەكان گەڵاڵە دەكرا و تەنیا ئەەو شتانە كە دەبینران باسیان دەكرا و تەنانەت ئەوەندەی بایەخیان بە رۆمان دەدا بە شیعریان نەدەدا.

لە ناودارترین نووسەرانی رئالیست “ئانۆرە دۆ بالزاك” لە گەڵ بەرهەمی بەنێو بانگی “كۆمێدی مرۆیی” یە كە وەكوو پێشەوای رێبازی رئالێزم لە ئەدەب ناسرا. ئەم رۆمانە لە بارەی كۆمەڵگەی پاریس لە چاخی 19 نوسرا بوو. بالزاك باوەڕی وابوو نابێ لە بارەی كەسێك یان شتێك كە هەرگیز نەیبینیوە بنووسێت. لە نووسەرانی دیكەی ئەم رێبازە “گوستاو فلۆبر” بە نووسینی كتێبی “مادام بواری” كە وەكوو “كتێبی پیرۆزی رئالیزم” ناسراوە. ئەم كتیبە بە سەرجەم بنەماكانی ئەم رێبازە پابەند بوو هەروەها “ئستاندال” بە رۆمانی ناوداری “سور و رەش” و “گی دۆمۆپاسان” بە چیرۆكێكی وەك “ملوانكە” كە زۆربەی ناوبانگی بە هۆی كورتە چیرۆكە رئالیستیەكانیە.

رئالیزمی ئەدەبی لە روسیە بە چیرۆكی “پاڵتۆ” بەرهەمی نیكۆلای گوگول دەستی پێكرد. ئەو واقعەكانی روسیای هاوچەرخی خۆی بە كەڵك وەرگرتن لە تیتاڵ و تەنز دەر دەبڕی. بەڵام ناسراوترین رۆمانگەلی رئالیستی روس وەكوو “شەڕ و ئاشتی”، “ئانا كارنینا” و “هەستانەوەی”، هی نووسەرێكی گەورەی وەك “لئۆن تۆلستۆی” یە. زۆربەی چیرۆكەكانی فئۆدۆر داستایۆفسكی بە “رئالیزمی دەرونشیكاری” ناسراون لە شاكاری “تاوان و سزادان” راستەوخۆ لە گەڵ كاریگەرییە دەرونیەكانی تاوان لە سەر رۆحی كەسایەتیەكەی سەروكاری هەیە. لێرەدا پێویستە “ئیوان گنچارۆف” و بەرهەمە نەمرەكەی “ئۆبلۆمۆف” وە بیر بێنینەوە. لەم رۆمانەدا توێژینەوە لە سەر تەمەڵی و سستی چینی ئاغاواتی رووس دەكرێت. هەروەها “ماكسیم گورگی” كە واژۆكەی لە زمانی روسی بە مانای “تاڵ و بێنەوا” ناوبانگێكی زۆری بە دەست هێنا. چیرۆكەكانی ئەو زیاتر باسی لە ژیانی مرۆڤگەلی پەراوێز خراو لە كۆمەڵگە و دەست كورتە كە لە بنەڕەتەوە خەلافكار نین و كۆمەڵگەی بەرپرسی بەدبەخیتەكانی ئەوانە و بە كوێرە كوێر بە دوای روناكیك دەگەڕێن. “ئانتوان چخۆف” كە خوێندی سەرەكی لە بواری پزیشكی دا بوو، پاش ماوەیەك رووی لە چالاكی ئەدەبی كرد. ئەو شانۆنامە و نۆڤلتی (كورتە چیرۆك) گەلێكی زۆری نووسیوە.

زاراوەی رئالیزم لە فەلسەفە لە راستی دا بە مانای رێبازی “رەسەنایەتی واقع” دێت.

maxresdefaultرێبازی رئالیزم پنتی بەرانبەری رێبازی ئیدەئالیزمە: واتا رێبازێك كە بوونی جیهانی دەرەوە رەت دەكاتەوە و هەموو شتێك بە وێناكان و خەیاڵگەلی زەینی دەزانێت. رئالیزم واتا رەسەنایەتی واقعی دەرەوەیی. ئەم رێبازە بە بوونی جیهانی دەرەوە و سەربەخۆ لە دركەكانی مروڤ، باوەڕی هەیە. ئیدەئالیستەكان تەواوی هەبووەكان و ئەو شتەی كە لەم جیهانەدا تێی دەگەین، وێنا زەینییەكان و گرێدراو بە زەینی تاكی دەزانن و لە سەر ئەو باوەڕەن كە “ئەگەر من كە هەموو شێك هەست پێ دەكەم نەبم، ئیدی ناتوانم بڵێم كە شتێك هەیە”. لە حاڵێك دا بە پێی بۆچوون و باوەڕی رئالیستی، ئەگەر ئێمەی مرۆڤ لە نێو بچین، دیسانەوە جیهانی دەرەوە بوونی هەیە. بە شێوەی گشتی رئالیستێك، بوونەوەرەكانی جیهانی دەرەوە بە واقعی و خاوەن بوونێكی سەربەخۆ لە زەینی خۆی دەزانێت. دەبێ بڵێین تەواوی مرۆڤەكان رئالیستن. چونكوو هەموویان بە جیهانی دەرەوە باوەڕیان هەیە. تەنانەت ئیدەئالیستەكانیش لە ژیان و كردار، رئالیستن، چونكوو دەبێ جیهانی دەرەوە بە هەبوو بزانین تا بشێت كارێك بكەی و یان تەنانەت قسەیەك بڵێیت. وشەی “رئالیزم” لە درێژایی مێژو بە ماناگەلێكی جیاواز بە دەر لەو مانانەی كە وترا پێناسە كراوە. گرنگترینی ئەم پێناسە و كاربردانە، مانایەكە لە فەلسەفەی وانەبێژیی یان ئاسكۆلاستیك(Scholastic) برەوی هەبووە. لە نێۆ فەیلەسووفانی وانەبێژی،مشتومڕێكی گەورە لە ئارا دا بوو كە ئایا گشت بوونی دەرەوەیی هەیە و یان ئەوەی كە بوون تەنیا لە زەین دایە؟ ئەو كەسانەی كە بۆ گشت باوەرییان بە واقعێكی سەربەخۆ لە كەسانی دیكە بوو، رئالیست و كەسانێكیش كە گشت تەنیا بە بوونێكی زەینی و لە هەمانكاتدا بوونەوەرە هەست پێكراوەكان دەزانی و بۆ ئەو بوونە جیا لە وردەكارییەكان باوەڕییان نەبوو، بە ئیدەئالیست ناو دەبران. دواتر لە لقە جیاوازەكانی هونەر وەكوو ئەدەبیاتیش شێوازگەلی رئالیستی و ئیدەئالیستی دەركەوتن و شێوازی رئالیزم بەرانبەر بە شێوازی ئێدەئالیستە. (شێوازی رئالیزم واتا شێوازی وتن و نووسینی پشت ئەستوور بە دەركەوتەگەلی واقعی و كۆمەڵایەتی. بەڵام رێبازی ئیدەئالیزم بریتیە لە رێبازی پشت ئەستوور بە خەیاڵی شاعیرانەی بێژەر یان نووسەر)

بە شێوەی گشتی لێکدانەوەی ئەم رێبازە لە بواری سینەما زۆر دژوارە و تەنیا چەند تەورێکی ئەم بابەتە شرۆڤە دەکەین: بە هۆی ئەوە کە دەبێ بە چڕ و پڕی و بنچینەیی توێژینەوە لە سەر مێژوی سینەما تا گەیشتنی بەم رێبازە بکەین. فیلمگەلی رئالیستی لە سینەما بە سەر دوو بەشی گشتی فیلمگەلی بەڵگەیی(دیکۆمنتاری) و فیلمگەلی رئالیستی کۆمەڵایەتی پۆڵین دەکرێن. کە سەرهەڵدانی هەر کام لەم دوو شێوازە تایبەت بە سەردەم و کات و ساتی خۆیەتی و دەرکەوتنی ئەم رێبازە لە هونەری سینەما لە هەر وڵات و هەر سێنەمایەک باسێکی قووڵ هەڵدەگرێت.

یەکەم فیلمەکان “لۆیی و ئاگۆست لۆمیر”، سازینەری بوون. براکانی لۆمیر داهێنەری “سینەماتۆگراف” (ئامێری پیشاندەری فیلم) بوون. یەکەم فیلمێک کە بە شێوەی فەرمی پیشان درا لە رێکەوتی 28 دیسامبری 1895 لە ژێرزەمینی گراند کافە- هەڵکەوتوو لە بلواری کاپۆسین پاریس- بوو. ئەم رێکەوتە بە شێوەی گشتی وەکوو سەرەتای مێژووی سینەما بە فەرمی دەیناسن.

هاوکات لە گەڵ داهێنانی لۆمیرەکان لە فەرانسە، ئدیسۆنیش ئامێرێکی بە ناوی “کینتۆسکۆپ kinetoscope” داهێنا. بەڵام دیمەنە بزۆزەکان تەنیا یەک کەس و ئەویش لە کلاورۆژنەیەک دەیتوانی بیبینێ. یەکەم فیلمەکانی لۆمیر تەنیا کۆمەڵە دیمەنێک لە ژیانی ئاسایی و رۆژانەی خەڵک بوو، وەکوو چێشت دان بە منداڵ (منداڵێک لە سەر چۆکی دایکی دانیشتووە و دایکی چێشت بە دمیەوە دەکات) یان هاتنە دەرەوەی کرێکاران لە کارخانە (کۆمەڵە کرێکارێک کە کارخانەی لۆمیرەکان جێ دێڵن) باخەوانی ئاوپرژێن کراو (لاوێک پێی لە سەر شیلەنگی ئاوپرژێنی باخەوانێک دادەنێت کاتێک باخەوان لە کێشەی شیلەنگەکە دەکۆڵیتەوە، لە پرێکدا ئاو بە توندی بە دموچاوی دەپژێت) و دواتر دیمەنی ناسراوی “هاتنی شەمەندەفر بۆ وێستگە” شەمەندەفرێک کە لۆکۆمۆتیوەکەی وا دێتە پێش چاو کە بەر بووە و بە توندی بووە هۆی ترسی بینەران! لۆمیرەکان خولقێنەری فیلمگەلێک بوون کە ئەوڕۆکە بە فیلمی بەڵگەیی(دیکۆمنتاری) ناسراوە. فیلمی بەڵگەیی گەرچی واقیعی ژیانی رۆژانە باس دەکات، بەڵام لە سینەمادا شتێک کە لە ژێر ناونیشانی رئالیزم وەکوو زاراوەیەکی تایبەت بە فیلمەکانەوە بەستراوەتەوە. شتێکی جودا لە فیلمگەلی بەڵگەیی بوو.

ناسراوترین شێواز، سینەمای رئالیزمی نوێ لە ئاڵمان پاش ساڵی 1924 بوو (رێبازی ئکسپرسیۆنیزم- کە لێکدانەوەی بە پێی رەوتە مێژوییەکەی باسی لە سەر دەکرێت – لە ئاڵمانی دەیەی بیستەم گەیشتە چڵەپۆپەی خۆی و بوو بە رێنماییکەری رێبازی رئالیزم) لە ساڵانی پاش شەڕی ئاڵمان زۆرێک لە دەرهێنەران، خۆیان لە چوارچێوەکانی سینمای پاش شەڕ رزگار کرد و بنچینەی رئالیزمێکی تازەیان لە کۆتایی ساڵانی بیست دامەزراند. و بە رواڵەتیش هەرچەشنە هەڵسوکەوتێکی سۆزدارانە لە چەشنی رۆمانیکەکان، لە گەڵ ئەو کەسایەتیانەی دەخولقێندرێت لە فیلمەکان دوور خرانەوە. و بڕیار درا کە تاک نابێت بە هیچ چەشنێک لە ناوەندی سرنج دابێت و ئەم سرنج و بایەخ پێدانە دەبێ بە بەشێکی زۆر لە کەسەکان بدرێت و واقیعخوازی نوێ، شازترین دەربڕینی خۆی هێنایە ئاراوە.

بزوتنەوەیەکی تر رئالیزم لە شێوەی “رئالیزمی شاعیرانە لە فەرانسە” لە ساڵانی داهێنانی دەنگ لە سینەما(1928) دەرکەوت. ساڵانی نێوان 1935 تا 1939 بۆ سینەمای فەرانسە وەکوو سینەمایەکی پڕدەستکەوت بوو توانای داهێنان و خولقاندنی شێوازی تایبەت بوو کە لە دەرەوەی فەرانسە بووە هۆی دەستەبەر کردنی متمانە بۆی. هۆگری بە واقیعەکان و رەخنەی توندی کۆمەڵایەتی هاوکات لە گەڵ جۆرێک بەدبینی نادیار، لە تایبەتمەندییەکانی زۆربەی فیلمەکانی ئەم سەردەمە هەژمار دەکرێن. “ژان ویگۆ” بە فیلمی “لە بارەی نیس”، کە فیلمێکی رەخنەیی-تەنز بوو هەنگاوی بەرە و پانتایی سینەمای رئالی فەرانسە هەڵگرت. لەم فیلمە کە جۆرێک لە فیلمی بەڵگەیی کۆمەڵایەتی بوو، دوو وێنەهەڵگر بە کامێرای شاراوەی خۆیان لەو ژنە دەوڵەمەندانەی کە لە بلواری ئانگلزی شاری نیس سەرقاڵی گەشت و گوزار بوون وێنەیان هەڵدەگرت و دواتر ویگۆ لە کاتی مۆنتاژ، دیمەنگەلێکی کۆن لە شاری نیس لە گەڵ وێنەگەلێک لە باخچەی ئاژەڵانی تێکەڵ کرد. دیمەن وروژێنەرەکانی هۆتیلگەلی ئاغاواتی کە جیهانی هاوسەنگ و پڕ پشکی ئاغاواتەکانی بردە ژێر پرسیارەوە. لە بارەی نیس فیلمێک خەریکی مونتاژ بوو کە دیمەنەکانیان بە روبەروو بوونەوە لە گەڵ یەکتر مانا و تێگەیشتنیکی تازەیان بە دەست دەهێنا. فیلمێکی دیکەی ویگۆ “نمرەی ئەخلاق سفر”یش بە فیلمێکی بەڵگەیی هەژمار دەکرا. زاراوەی رئالیزمی شاعیرانە یەکەمجار بە فیلمەکانی “مارسل کارنە” درابوو.

تایبەتمەندی فیلمگەلی رئالیستی بریتی بوو لە هۆگری و بایەخدان بە بەشخوراوەکان، سرنجدان بە گرفتگەلی کۆمەڵایەتی و بە تایبەت ناکۆکی و ناسازگاری نێوان تاک و کۆمەڵگە و لێکدانەوە و شیکاری کەسەکان لە ژینگەی تایبەتی. لە بنەڕەتەوە سەرهەڵدانی رئالیزم لە بەشی هونەری وێنەگری بە شێوەی راستەوخۆ بە پێشکەوتنە تەکنۆلۆژییەکانی مرۆڤ گرێدراوەتەوە. روانگەیەکی سرنجڕاکێش ئەوەیە کە سەرهەڵدانی رئالیزم بە شێوەی زەق و بەرجەستە لە گەڵ دۆزینەوەی کامێرای وێنەگری پێوەندی هەبوو. واتا سەرهەڵدانی ئامێرێک کە دەرفەتی تۆمار و هەڵگرتنی تەواو لە ساتەوەختێک (و یان بڕینی) لە ژیان دەدات. توێژینەوەی هاوکاتی دۆزینەوە و پێشکەوتنی تەکنۆلۆژی کامێرای وێنەگری لە گەڵ دروست کردن و پێشکەوتنی رێبازی رئالیزمی ئەدەبی بە چەشنێک پشتڕاست کەرەوەی بۆچوونی پێشووە. لە یەکێک لە رۆژەکانی هاوینی ساڵی 1827 ژۆزف نیسفۆر نیپس توانی یەکەم وێنەی وەستاو بگرێت. هەڵبەت پاش ماوەیەکی کەم نموونەیەکی باشتر لە وێنە و کامێرایNiepceبە دەستی Louis- Jacques-mande Daguerreسازێندرا. تا رادەیەک ئەم قۆناغە زەمەنیە دەکرێت لە گەڵ سەردەمی کاری بالزاک بە یەکسان بزانرێت. سرنجڕاکێش ئەوەیە کە لە ساڵی 1877 لاپەڕە وێنەگرییەکان (فیلمی وێنەگری)یەکی نوێ بە دەستی George Eastmanدروست کرا کە بە کردەوە شۆڕشێکی لە پێکهاتەی کامێراگەلی وێنەهەڵگرتن دروست کرد.

کامێرا دروست کراوەکانی پاش بەرهەمهێنانی ئەم لاپەڕە وێنەگریانە وەکوو یەکەم جیلی شێلگیری کامێرا وێنەگرییەکانی ئەوڕۆیی هەژمار دەکەن. بەڵام خاڵی سرنجڕاکێش ئەوەیە کە ئەم پێشکەوتنە بەرچاوە لە پێشەسازی وێنەگری لە گەڵ سەردەمی کاری “ئامیل زۆلا” (1840-1902) هاواهەنگی هەیە. وەکوو نموونە ئامیل زۆلا (نووسەری ناتۆرالیست) شاکاری “ژرمیناڵ”ی لە مەودای نێوان ساڵەکانی 5-1884 نووسی. ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە لە نێوان پێشکەوتنی تکنۆلۆژیک لە پیشەسازی وێنەگری لە گەڵ گواستنەوەی رەوتی ئەدەبی رئالیزم بۆ ناتۆرالیزم هاواهەنگی کاتی هەیە. ئەم هاواهەنگیە کاتێک بە تەواوەتی مانادارە و نیشانەی کاریگەری وەرگرتنی ئەم رەوتانە لە یەکتر و گەشەی دوو لایەنەیانە. واتا رەخساندنی توانستی تۆمار کردن و زەبتی کاتەکان و دیوی دەرەوەی کەسەکان و شمەک و توانستی پەرەدان بەم چەشنە لە نمایش دان بووە. وێنەگەلی رئالیش وەکوو فیلمگەلی رئال لە خانەی وێنگەلی بەڵگەیی و هەواڵنێری خانەبەندی دەکرێن. وێنەگەلێک لە کاتە سروشتییەکانی ژیانی مرۆڤەکان و ئاژەڵەکان و … تایبەتمەندی وێنەگەلی رئالیستی مرۆییش لە زۆربەی بوارەکاندا هۆگری و بایەخدان بە بەشخوراو و هەژارەکانن، بابەتگەلی جەنگ و خەسارە جەنگیەکان، بایەخدان بە پرس و گرفتگەلی کۆمەڵایەتی و هەمان ناکۆکی و ناسازگاری نێوان تاک و کۆمەڵگە و لێکدانەوە و شیکاری کەسەکان لە ژینگەگەلی تایبەتی بوو کە بە بێ زێدەرۆیی وێنەگر (پێچەوانەی شێوازەکانی دیکەی وێنەگری کە پێداویستی سەرەکیان زێدەرۆیی و درێژەدا دڕییە) و لە رێگەی تۆمار کردنی راستەوخۆی کات یان تۆمار کردنی تاک لە و کاتەی بە دەر لە ژێست و بە شێوەی سروشتی وەستاوە. کەڵک وەرنەگرتن لە روتووش، گریم، تیشکهاوێژی تایبەت و پیشاندانی وردەکارییەکانی دموچاو لە تایبەتمەندییەکانی وێنەگری پۆرترەی رئالیستیە. وێنەگەلی رئالیستی لە بۆشگەی تەواو سروشتی و لە گەڵ روناکایی سروشتی و بێ زێدەڕۆیی و درێژەدادڕی تۆمار دەکران.

وێنەگری ناسراو Dorothea Langeبەرهەمگەلێکی رئالیستی هەرماو و نەمری لە بواری وێنەگری بەرهەم هێناوە.

 lange_custom-a78bda56cc9ac787a30047ed9c2e018fb9bc9ec9-s300-c85

ژێدەر و سەرچاوەکان:

1- رید، هربرت، واتای هونەر.

2- ماڵپەڕی ئافتاب نیوز

3- ماڵپەری وێنەگری دات کام 

4- Brigitte Govignon، General editor، the beginners guide to art، Harry N Abrams، Inc، Publishers.

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت