نەتەوە لە زمانەكەیدا دەژی

0
1183
ڕەسووڵ سوڵتانی

لە نێو توخمە سەرەكییەكانی پێكهێنانی نەتەوەدا، زمان یەكێكە لە توخمە هەرە گرینگەكان. ئەگەرچی ئەم فاكتەرە رەنگە لە وڵات و میللەتێكەوە لەگەڵ وڵات و میللەتێكی دیكەدا جیاواز بێ، بەڵام لە هیچ حاڵەتێكدا گرینگییەكەی خۆی لەدەست نادا و وەك توخمێكی سەرەكی پەراوێز ناخرێ.

بۆ پێناسەكردنی نەتەوە كۆمەڵێك توخمی وەك خاكی هاوبەش، مێژووی هاوبەش، كولتووری هاوبەش و زمانی هاوبەشیان كردووەتە بنەما. لە هەندێ پێناسەی دیكەدا یادەوەریی هاوبەشیش هەیە كە ئەم یادەوەرییە بەشێكە لە مێژوو، بەڵام رەنگە میللەتێك مێژووی هاوبەشی نەبێ یان هەموو قۆناغ و بڕگەكانی مێژووی پێكەوە نەبووبێ، كەچی خاڵێكی هاوبەشی یادەوەریی هەیە كە پێكەوە كۆیان دەكاتەوە. بۆ میللەتێكی لێكدابڕاوی پەرتەوازەی وەك كورد، كە بەسەر چوار دەوڵەتی ناوچەكەدا دابەش كراوە و نەیانهێشتووە قۆناغە مێژووییەكان پێكەوە پەیوەست بن و لە پێنسەد ساڵی رابردوودا واتە لە دوای چاڵدێرانەوە ئەو دابڕانەیان جار بە جار قووڵتر كردووەتەوە، وردە وردە كولتووری بەشە جیاجیاكانی كوردستان لێك دوور كەوتووەتەوە و هەر بەشەی كوردستان كەوتووەتە ژێر هێژموونیی كولتووری ئەو نەتەوە باڵادەستەی بەسەریدا زاڵ بووە و داگیری كردووە و چەوساندوویەتەوە و هەوڵی تواندنەوە و لەناوبردنی داوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە نێو ئەو كولتوورە ئاسمیلەكراوەشدا هێشتا كۆمەڵێك خاڵی هاوبەشی زۆر بەهێز هەن كە پێكمانەوە گرێ دەداتەوە. بەو حاڵەشەوە ئێمەی كورد دەبێ كولتوور وەك توخمێكی سەرەكی لە پێناسەكانی میللەت بەلاوە بنێین یان هەر نەبێ مخابن لەو سۆنگەیەوە كە باسم كرد، كولتوورەكەمان شێوێنراوە و ناتوانین وەك خاڵی هاوبەشی هەر چوار پارچەكە یان لانیكەم دووپارچە زۆر پشتی پێ ببەستین. ئەگەرچی لە كولتووردا بەشی رۆژهەڵات و باشووری كوردستان خاڵە هاوبەشەكانیان زۆر زۆر و پتەوترن لەچاو بەشەكانی دیكە.

با بێینەوە سەر خاك

هیچ كوردێك گومانی لە یەكبوونی خاكی كوردستانی گەورە نییە. هەموو كوردێكی نیشتمانپەروەر و چاوكراوە بە باوەڕەوە دەڵێ: كوردستان یەك خاكە و بەسەر چوار دەوڵەتدا دابەش كراوە بەبێ ئەوەی پرس بە میللەتەكەمان بكرێ. ئیتر ئەمە نە خەیاڵی شاعیرانەیە و نە وەهمی خەیاڵگەرانە، بەڵكو واقیعێكە و هەموومان دەیزانین، بەڵام مەسەلەی سەریەكخستنەوەی ئەم خاكە لەتلەتكراوە، باسێكی دیكەیە و لێرەدا دەرفەتی ئەوەمان نییە لێی ورد بینەوە و خۆی پێویستی بە كۆمەڵێك وتار و كتێبی بابەتیانەیە…

كەوابوو ئەم میللەتە یەكێك لە توخمە بنەڕەتیی و زۆر سەرەكییەكانی خۆی هەیە كە ئەویش خاك و نیشتمانێكە بەناوی كوردستان. هەر ئەو خاك و نیشتمانەی لە خەیاڵ و ئەشق و شیعر و نووسینەكانماندا پێناسەی دەكەینەوە و سنوورە جوگرافیاییەكانیمان لێوە دیارە و سەدەیەكە لەپێناو رزگاركردنیدا خەبات دەكەین و هیچ پارچەیەكی كوردستان نییە دەریایەك خوێنی لە پێناویدا دانەنابێ.

مێرژوو
مێژووی هاوبەشیش توخمێكی گرینگی دیكەی نەتەوەبوونمانە. ئەو توخمەی كە دەكرێ پاش مەسەلەی خاك زۆری لەسەر پێداگر بین. ئاخر میللەتی وا هەیە لە نێو توخمەكانی پێكهێنانی نەتەوەدا نە زمانیان هاوبەشە و نە كولتووریان، بەڵكو تەنیا خاك و مێژوویەكی هاوبەشیان هەیە. نموونەی ئەو وڵاتانە سوویسرایە كە چوار زمانی ئەڵمانی و فەرەنسی و ئیتالیایی و رۆمانش Romansh لەو وڵاتەدا قسەی پێ دەكرێ و هاووڵاتییەكی سویسری دەبێ بەسەر هەر چوار زمانەكەدا یان لانیكەم بەسەر دوو زمانیاندا زاڵ بێ. لەگەڵ ئەوەشدا كولتووری سوویسرا كولتوورێكی یەكدەست نییە بەڵكو پێك هاتووە لە كۆمەڵێك كولتوور و تا ئێستا كۆمەڵناسەكان نەیانتوانیوە پێناسەیەكی هاوبەش و یەكگرتووانە لە كولتووری ئەو وڵاتە بخەنە روو. كەوابوو میللەتی سوویسرا دوو توخمی سەرەكیی پێناسە و پێكهاتنی نەتەوەی نییە، بەڵام نەتەوەیەكە و ئەندامی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان و یۆنسكۆیە. بۆ؟ چونكە خەڵكی ئەم وڵاتە لەسەر دوو توخمی دیكە رێك كەوتوون و پاڵیان بەو دوو توخمەی دیكەوە داوە ئەویش: “مێژووی هاوبەش (یان هەر نەبێ یادەوەریی هاوبەشی مێژوویی) و خاكی هاوبەش” ئیدی هەموو تاكێكی نێو سوویسرا بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی بە كام یەك لەو چوار زمانە قسە دەكا، بەڵام بڕوای بەوەیە ئەم چوارچێوە جوگرافیاییە خاكی خۆیەتی و ئەو مێژووەش مێژووی خۆیەتی. ئیتر ئەڵمانی زمانێكی سوویسری خۆی بە خەڵكی فرانكفۆرت نازانێ. ئەوە لە داهاتووی كوردستاندا كە بووینە دەوڵەت، بۆ ئێمەش دەلوێ، چونكە ئێمەش لە دەوڵەتی كوردستاندا بە رەچاوكردنی یەكسانی و دادپەروەری كارێكی وەها دەكەین هیچ توركمان و عەرەب و فارس و ئازەرییەكی نێو دەوڵەتی كوردستان خۆی بەبێگانە نەزانێ بەڵكو خاك و مێژووی پێكەوەبوونمان بكاتە پێوەری هاونیشتمانیبوون، ئەگەرچی كاتێكی زۆری دەوێ بۆ دروستكردنی ئەم ئەقڵیەت و بیركردنەوەیە.

یادەوەریی هاوبەشی مێژوویی

یادەوەریی هاوبەشی مێژوویی بە خوێندنەوەی خۆم بریتییە لە خاڵێكی وەرچەرخانی مێژوویی، یان وێستگەیەكی مێژوو كە تێیدا میللەتێك یان دانیشتوانی نێو چوارچێوەیەكی جوگرافیایی پێكەوە تۆماری دەكەن و وەك شانازییەكی مێژوویی دەیكەنە بەردی بناغەی خەون و هیواكانیان.

لە مێژووی كورددا ئەگەرچی هەمیشە بەشەكانی كوردستان هەمیشە پشتیوانی شۆڕش و راپەڕینی بەشەكانی دیكەی كوردستان بوون، بەڵام دەگمەن وا هەبووە شۆڕشێك لە بەشێكی كوردستان هەڵاییسابێ و هەرچوارپارچەكە وێكڕا تێیدا بەشدار بووبێتن. هەڵبەت پێوەندیی نێوان شەهید سمایل ئاغای سمكۆ و شێخ مەحموودی حەفید و پشتیوانیی بەشێك لە خەڵكی باشوور و رۆژهەڵات لە شۆڕشی شێخ سەعید و شۆڕشە مەزنەكەی ئاگری داغ هەموویان دەكرێ وەك یادەوەرییەكی هاوبەشی مێژووی باسیان بكرێ و شانازییان پێوە بكەین، بەڵام لووتكەی ئەم یادەوەریە هاوبەشەمان دامەزرانی كۆماری كوردستانە لە مەهاباد كە تێیدا پێشەوا قازی دەبێتە سەركۆماری كوردستان و لە بەشە جیاجیاكانی كوردستانیش خەڵكێكی بەرچاو تێیدا بەشدار دەبن، كە بەشدارییە هەرە بەرچاوەكەیان هاتنی بارزانییەكان و پشتیوانیی پاڵەوانانە و بەوەج و بەرچاوی ئەوانە لە كۆمارەكەی خۆیان. ئاخر بە وردبوونەوە لە بەرگرییەكەی پێشەوا قازی زۆر شتمان بۆ روون دەبێتەوە. وەختێك یەكێك لە خاڵەكانی تۆمەتباركردنی پێشەوا دەخوێنرێتەوە و پێی دەڵێن تۆ هێزی دەرەكیت هێناوەتەوە نێو وڵاتی ئێرانەوە، بە شایەتیی ئەو ئەفسەرە فارسەی كە یەكێك بووە لە ئەندامانی دادگا سەحراییەكە، پێشەوا قازی دەڵێ: من نە رووسەكانم هێناوەتە نێو ئێرانەوە و نە ئینگلیز و ئەمریكاش. ئێوە باسی كام هێزی دەرەكی دەكەن؟

ئەوانیش دەڵێن: بارزانییەكان…

پێشەوا لە وەڵامدا دەڵێ: بارزانییەكان بیانی و بێگانە نین. ئەوان هاوزمان و خوشك و برای ئێمە و خاوەنی ئەم خاكەن. ئێرە ماڵی خۆیانە و ئەوان لە باوەشێكی دایكیانەوە هاتوونەتە باوەشەكەی دیكەی….
لێرەوە، كۆمار دەبێتە یادەوەریی هاوبەشی مێژووی میللەتێك. بەتایبەتیتر بە دیزاینی ئاڵای كوردستان و دانانی سروودی ئەی ڕەقیب وەك سروودی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد كە ئێستاش لە هەرچوارپارچەی كوردستان بووەتە هەوێنی بەرخودان و خەبات ئەو یادەوەرییە مێژووییە پتەوتر دەبێت، كە بە دڵنیاییەوە ئەگەر كۆماری كوردستانمان نەبوایە، ئەو دەستكەوتانەی ئێستا كورد هەیەتی لەوانەبوو چل ساڵی دیكەش پێیان نەگات. چونكە لەوێوە كورد خەونی دەوڵەتشار و دەوڵەت نەتەوەی بۆ دروست بوو. ئیتر لەو ساتەوەختەوە كە كۆمارەكەی دەڕووخێ، بەتین و گوڕتر لە جاران هەوڵی وەدیهێنانەوەی ئەو خەونە دەدات و لە پێناو دامەزراندنەوەی كۆمارێكی مەزنتردا لە خوێن و قوربانیدا نەپرینگاوەتەوە و شۆڕشگێڕی كورد بەدەم خوێندنەوەی سروودی ئەی ڕەقیبەوە چووەتە پای سێدارە. كەوابوو كۆماری كوردستان خاڵێكی بەهێزی ئێمەیە كە وەك یادەوەریی هاوبەشی مێژوویی پێی لەسەر دادەگرینەوە كە دەتوانین بیكەینە بنەمای یەكبوون و یەكهەڵوێستیمان لە پێناو پێناسەكردنی نەتەوەدا. چونكە ئیتر ئەم پارامێترە لە خوێندنەوە و تیۆرییەكانی پێناسەكردنی نەتەوەدا تاریف كراوە.

زمان

زمانی كوردی، یەكێكی دیكەیە لە توخمە بنەڕەتییەكان. بەڵام نابێ بپرینگێینەوە لەوەی كە بڵێین زمانی كوردی كۆڵەكەی نەتەوەكەیە. تەنانەت هەبوونی خاك و مێژوو و كولتووری هاوبەشیشمان بەبێ هەبوونی زمان نەیاندەتوانی ببنە پێناسەی كوردبوونمان. ئێمە ئەگەر زمانەكەمان نەمێنێ و بە زمانێكی دیكە قسە بكەین، بەڵام خاك و كولتوور و مێژوویەكی هاوبەشیشمان هەبێ، رەنگە بەخۆمان بڵێین نەتەوە، بەڵام ئیتر نەتەوەیەك دەبین جیا لە كورد. نەتەوەیەك دەبین لەسەر ناسنامەی ئەو زمانەی كە پێی دەئاخڤین جا هەر زمانێكی دیكە بێت. بۆ؟ چونكە كورد بە نیشتمانەكەشییەوە لەو نەتەوانەیە كە هەم خۆی و هەم نیشتمانەكەیشی بە زمانەكەی پێناسە كراوە. ئێستا ئەمریكا بە ئینگلیزی قسە دەكەن و كەنەداش چەند زمانێكی جیاجیای تێدایە ئەگەرچی ئینگلیزی زمانی زاڵ و سەرەكییە بەڵام هاوشانی ئەو زمانی فەرەنسیش قسەی پێ دەكرێ. كەچی خەڵكی كەنەدا بە زمانەكەیان پێناسە ناكرێن و ناوی وڵاتەكەشیان لەسەر زمانەكەیان نییە. ناوی ئێران هیچ پێوەندییەكی بە زمانی خەڵكی نێو چوارچێوەی ئێرانەوە نییە و ئەوان بۆ پێناسەی میللەتبوونی خۆیان پاڵ بە زمانی هاوبەشەوە نادەن بەڵكو دەگەڕێنەوە بۆ خاكی هاوبەش و مێژووی هاوبەش و كولتووری هاوبەش. سوویسرایش كە پێشتر باسمان كرد هەروەتر. بەڵام ناوی كورد و كوردستان بە زمانەكەوە بەستراوەتەوە. با نموونەیەكی دیكە بێنینەوە:

فلستینییەكان كە بوونە موسوڵمان و لە سێبەری ئیسلامدا وازیان لە زمانی عیبڕی هێنا، ئێستا ناسنامەیەكی دیكەیان هەیە. ئیتر ئێستا ئێمە ئەوان وەك بەشێك لە نەتەوەی عەڕەب دەناسین.

قیبتییەكانی میسریش كە پاش موسوڵمانبوونیان وازیان لە رابردووەكەی خۆیان هێنا، ئێستا وەك بەشێك لە نەتەوەی عەرەب دەناسرێن چونكە پێناسە نەتەوەییەكەیان بەپێی ئەو زمانە دەكرێ كە قسەی پێ دەكەن….
كوردیش بێت و زمانەكەی نەمێنێ، ئیتر هەر زمانێكی دیكە وەرگرێ، ئیتر ناتوانێ بەخۆی بڵێ كورد و كەسیش وای پێ ناڵێت، بەڵكو بەو زمانە پێناسەی دەكەن كە قسەی پێ دەكات. هەر بۆیە كورد لەگەڵ دۆڕاندنی زمانەكەی یان توانەوەی زمانەكەی پێش هەموو شتێك پێناسەی نەتەوەبوونەكەی و بەدوای ئەویشدا ناوی وڵاتەكەیشی دەگۆڕدرێ. چونكە كوردستان، واتە ئەو وڵاتەی كوردی تێدا دەژی. دەی كە تۆ وێكڕا وازت لە زمانەكەت هێنا، یان وازیان پێ هێنایت، ئیتر دەبێ پێناسەیەكی دیكە بۆ وڵاتەكەیشت بدۆزیتەوە. لێرەوە، سیحری مێژووەكەشت بەتاڵ دەبێتەوە و دەبێ بگەڕێیتەوە خاڵی سیفر. كە تۆ وازت لە زمان و لە ناوی خاك و وڵاتەكەت هێنا، ئیتر ناتوانی شانازی بە شۆڕشی شێخ سەعید و ئاگری داغ و سمكۆ و كۆماری كوردستان و باقی شۆڕش و خەباتەكانی دیكەتەوە بكەیت.

هەربۆیەش داگیركەرانی كوردستان لە رەزاخانەوە تا خومەینی و لە ئەتاتۆركەوە تا سەدام و بنەماڵەی ئەسەد هەموو هەوڵیان ئەوە بووە ئەم زمانە بتوێننەوە و جگە لەوەی دنیایەك سەرمایەگوزارییان لەسەر كرد، هیچ توندوتیژی و شێوازێكی كوشتاریش نەما پەنای بۆ نەبەن، بەڵام وەك دەبینین پاش سەدەیەك هەوڵی تواندنەوەی زمانی كوردی خەونەكانیان هەر پووچەڵ بووەتەوە.

دەرەنجام:

كورد ئێستا سێ توخم و فاكتەری زۆر بەهێزی بۆ پێناسەكردنی نەتەوەبوونی خۆی هەیە: یەكەم خاكێكە كە پێی دەگوترێ كوردستان و سنوورە جوگرافیاییەكەی سەرەڕای هەموو شێواندن و گۆڕینێكی دیموگرافیایی دیارە. دووەم: زمان، ئەو زمانەی سەدەیەكە لەلایەك داگیركەران هەموو توانا و ئیمكاناتی خۆیانیان بۆ تواندنەوەی بەكار هێنا، چونكە دەیانزانی تەنیا بە تواندنەوەی زمان دەتوانن ببنە خاوەنی ئەو خاكەی ناوی كوردستانە، بەڵام لە سایەی پاڵەوانێتیی پێشمەرگە و خۆڕاگریی میللەت و قەڵەمی نووسەر و شاعیر و رووناكبیرە ئازادیخوازەكانمانەوە هەر پارێزراوە. سێیەم: خاڵی هاوبەشی مێژووییمان، كە كۆماری كوردستانە و ئەوە ئێستاش بەرەو دامەزرانی كۆماری دیكە دەچین و ئیتر ئەمجارە لەبری خاڵێكی هاوبەشی مێژوویی دوو خاڵی هاوبەش كۆمان دەكاتەوە بەو جیاوازییەوە ئەم كۆمارە تازەیەمان لە نەتەوەیەكگرتووەكان ئاڵاكەی دەشەكێتەوە و تاكی كورد ئیتر وەك ئەكتەر و كەسایەتییەكی سەربەخۆ و بەپێناسەی خۆیەوە دەچێتە نێو گەلانی دنیا و چیدیكە بەناوی ئێراقی و ئێرانی و عەرەب و تورك ناومان ناهێنن و لە هەر جێیەك گوتمان كوردین و خەڵكی كوردستان، ناڵێن كوردستان كوێیە…..

 

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت

Leave a Reply

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.