پێشەکی
بزووتنەوەی کوردی
نەتەوەی خاک داگیر کراوی کورد پاش دابەش کردنی کوردستان لەلایان دەوڵەتە زلهێزەبیانیەکانی وەکوو بریتانیا،فەڕانسەو ڕووسیە بەرەو ڕوی زۆرترین جنیوسایدی مرۆیی و
کۆمەڵکوژی کلتووری بووەتەوە و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئەم جینووسایدانە لە شێوەگەلێکی جیاوازدا خوەی نیشان دەدات و خەڵکی کوردی تووشی گەورەتەرین نەهامەتیکان و ئێش و ئازارێکی زۆر کردووە بۆیە بۆ پاراستنی هۆڤیەت و بوونی نەتەوەیکی بەناو کورد هیچ ڕێگایک بێجگە لە سەربەخۆیی ناتوانێت زامنی پاراستنی ئەم نەتەوەیە ببێت.
شرۆڤەیکی کورت لەسەر بزووتنەوەی کوردی لە باکوور،باشورر و ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
بزووتنەوەی کوردی لە باکووری کوردستان
ئەگەر بمانهەوێت یەکەم شۆڕشی کوردی بۆ دامەرزاندنی کیانێکی کوردی دەست نیشانی کەین و لەم بوارەدا دەیان و سەدان بەڵگە بۆ سەلماندنی هەبێت ئەوە شۆڕشی شێخ
عوبەیدووڵڵای شەمزینی یان نەهرییە کە هاوکات دوو داگیر کەری عووسمانی و قاجاڕەکانی لە خاکی کوردستان دەکرد و هەوڵی دامەرزاندنی کیانێکی کوردی سەربەخۆیی داوە و لەو شۆڕشەدا کورد بۆ یەکەم جار توانیوویەتی کۆمەڵەیکی سیاسی سەربەخۆی کوردی بە وێنەرایەتی چەندین سەرۆک خێڵ و عەشیرەی کوردی پێک بێنێت و شێخ توانی وەکوو سەرۆکێکی بەهێز سەرکردایەتی ئەو شۆڕشە مەزنە بکات.
ئەم شۆڕشە بە چەشنێک گەورە بووە کە هەموو وڵاتە زلهێزەکانی ئەو کاتە وەکوو ڕووس،فەڕانسەو بریتانیا و ئسپانیای هێناوەتە سەرخەت
ئاسەوارەکانی ئەم شۆڕشە ببووە دروست بوونی هیوایکی گەورە لە نێو دڵی هەموو کوردەکان و لە چەندین ڕەهەندەوە پێش خستنی لە نێو بزووتنەوەی کوردیدا دروست کرد کە دواتر زەمینەی بۆ چەندین شۆڕش و خەباتی دیکەی کورد لەم پارچەی کوردستان ڕەخساند و هاوکات بزووتنەوەی کوردی لەم پارچەدا بە شێوەیکی بەرچاو ڕەخساند، دەتوانین وەکوو نموونە چاپ کردنی یەکەم ڕۆژنامەی کوردی بە ناوی کوردستان لە قاهێرەی پێ تەختی میسر ناو ببەین کە لەسەر دەستی بنەماڵەی بەدر خانیەکان چاپ و بڵاو کراوە و ترسێکی گەورەی خستە نێو دڵی دەوڵەتی داگیر کەری عووسمانی کە لە ژێر هێژموونی ئەو دەوڵەتەدا پاش ماوەیک ئەو ڕۆژنامە داخرا.
پاش شەڕی یەکەمی جیهانی و دابەش کاری سەر لە نێوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیسان کوردستان لەسەر دەستی زلهێزەکان دابەش کراوە و کوردستانی ژێر دەسەڵاتی عووسمانی لەسەر سێ دەوڵەتی نوێ تورکیە،عێراق و سووریە دابەش کرا.
پاش ئەم دابەشکاریەو سەرکووتی کوردەکان لە لایان داگیر کەرەی تورک ، چەندین شۆڕشی مەزن لە باکووری کوردستان سەری هەڵداو هەموو ئەو شۆڕشانە بۆ دروست بوونی دەوڵەتێکی کوردی سەربەخۆ کرا کە بەداخەوە هیچیان نەگەیشتن بە ئاکامی دڵ خوازی گەلەکەمان کە دامەرزاندنی دەوڵەتی کوردی لەسەر خاکی کوردستانە.
پاش دامەرزاندنی پەکەکەو تا ئێستا بەداخەوە کورد لە باکووری کوردستان نەیتوانیوە بەو شێوە کە دەرفەتی هەبوو کەڵک لە دەرفەتەکان بگرێت و بزووتنەوەی کوردی نەی توانیوە تەنانەت دەسکەوتی پچووکیش بەدەست بهێنێت کە نیشان لە کەڵک وەرنەگرتن لە دەرفەتە مێژوویەکان لە چەند ساڵی ڕابردوویە.
بزووتنەوەی کوردی لە باشووری کوردستان
ولایەتی مووسڵ کە لە کاتی دەوڵەتی عووسمانی وەکوو ولایەتێکی کوردی دەناسێندرا هاوکات لەگەڵ دوو ولایەتی بەغداد و بەسرە پێکەوە لە ژێر پلان و بەرنامەی بریتانیا و فەڕانسە کرا بە یەک جووگرافیای سیاسی واحێد بە نێوی عێراقی عەرەبی
لەسەرەتا دا بڕیار وابوو ولایەتی مووسڵ لە ژێر هێژمونی فەڕانسەدا بێت بەڵام پاش پەیداکردنی نەوت لە مووسڵ ، بریتانیا بە دەسەڵاتی نیزامی ئەم ولایەتەی داگیر کرد و خستیە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە
بریتانیا ویستی ئەم ولایەتە وەکوو ولایەتێکی خودموختار لە چوارچێوەی عێراقدا بهێڵێتەوە ، بەڵام دواتربەڵێنەکەی خۆی نەبردە سەر و هەموو داواکارییەکانی کوردەکان بە سەرۆکایەتی مەلک مەحمودی نەمرپشت گوێ خراو ببوە هۆی لکاندنی بەشێکی خاکی کورد بە دەوڵەتی تازە دروست کراوی عێراق
کورد لەم پارچەی کوردستانە هەوڵ و تەقەلای زیادی بۆ ڕزگاری خوەی لەم پارچەی کوردستان داوە بۆ نموونە
١ حیزبی هیوا
٢ شۆڕشی ئەیلول و گوڵان
٣ ڕاپەڕینی بەهاری ٩١ی زاینی
بەڵام بە داخەوە هیچکام لەو شۆڕشانەدا بزووتنەوەی کوردی نەیتوانی دەوڵەتی سەربەخۆی پێک بهێنێت
لەدەست دانی هەلی زێڕین
کورد پاش ڕووخانی دەوڵەتی بەعسی فاشیست بە هۆی ئەوەیکە پاش کیمیا بارانی حەڵەبچە توانی ببێتە خاوەن ئۆتۆنۆمی لە پارێزگای هەولێر،سلێمانی و دهۆک ، دەیتوانی لە لاوازی دەوڵەتی ناوەندی عێراق کەڵک وەرگرێت و هەوڵ بۆ دامەرزاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان بدات بەڵام بەداخەوە سیاسیەکانی کورد زۆرینەی هەرە
زۆری وزەی خوەیان بۆ ساق کردنەوەی عێراقێکی فێدراڵ تەرخان کرد کە بەداخەوە تا ئێستا کورد لە دەستی خودی ئەو عێراقە فێدڕاڵە گیری کردووە و دیتمان چۆناوچۆن ئەو
عێراقە فیدڕاڵە تەنانەت یاسای بنەڕەتی خوەی لە بەرانبەر نەتەوەی کورد لەبەر چاو نەگرت و سەدا ٥١ ی خاکی کوردی پاش ڕێفڕاندۆمی یاسای ٢٠١٧ ی زاینی داگیر کرد وسیاسەتی سڕینەوەی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستانی بە پاڵپشتی داگیرکەرانی دیکەی کورد پەیڕەو دەکرد.
بزووتنەوەی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان
شۆڕشە بەرچاوەکانی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان پاش جووداکردنەوەی ئەم بەشەی خاکی کورد لە سێ پارچەی دیکەی کوردستان خاوەن چەندین شۆڕشی ڕزگاری خوازانەیە وەکوو سمکۆی شکاک ، شۆڕشی سنجابییەکان ، شۆڕشی شێر عەلی مەردان خان ، بیبی زەهرای لوڕستانی ،کۆماری کوردستان ،شۆڕشی ٤٦ و ٤٧ی دێمۆکرات و هەروەها شۆڕشی ٥٧ی هەتاوی
کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان تاکوو ئێستا نەیتوانیوویە دەوڵەت یان نیمچە دەوڵەتی کوردی پێک بهێنێت و هۆڤیەتی کوردستانی خوەی لە ژێر هێزمونی ئێرانی داگیرکەر بپارێزێت.
بەداخەوە بەشێکی گەورەی کوردەکان کە بە ڵوڕ دەیان ناسین بە هۆی سیستمی ئاسمیلاسیونیی داگیر کەری ئێرانی بە تایبەت پاش دامەرزاندنی سپای دانش لە لایان
پەهلەوییەکانەوە بە شیوەیکی بەرچاو لە ئێتنیکەکانی دیکەی نەتەوەی کورد دابڕندران
و بەم شێوەیە هۆڤیەتی کوردی و ناسنامەی کورد بوون لە ناوی لوڕەکان بە شێوەیکی گەورە و بەرچاو لەنێو چوو.
گرینگترین هۆکارەکانی بەرپێ بزووتنەوەی کوردی کە ڕێگری لە دامەرزاندنی دەوڵەتی کوردستان بوو.
١ وڵاتانی زلهێزی جیهانی
بەداخەوە کورد هەر لە شۆڕشی شێخ عووبەیدوڵڵای نەهری تاکوو ئێستا لەلایان هیچ وڵاتێکی دیکەی جیهانی پاڵ پشتی ئەوتوو نەکراوە، تەنیا وڵاتێک کە لە ئێستادا دەتوانین وەکوو دۆستی کورد چاوی لێ بکەین وڵاتی فەڕانسەیە کە لە کاتی خۆی مەداری ٣٣ دەرەجەی لە باسوور دامەرزاند و زۆر پاڵ پشتی حیزبی دێمۆکراتی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکرد بەڵام لە سیاسەت دا بەرژەوەندی و قازانج لەسەرەوەی هەمووشتێکەوەیە بۆیە ناکرێت وڵاتێک کە لە کاتی خوەیدا چەندین شۆڕشی لە باکووری کوردستان لە نێو برد وەکوو برای ڕاستەقینە لە بەرچاوی بگرین هەرچەند لە سیاسەت دا برا و برایەتی بوونی نیەو تەنیا هێز و بەرژەوەندی فاکتەری درێزەدان بە هاوکاری و پاڵ پشتی سیاسییە.
وڵاتانێک وەکوو ڤیتنام یان بەنگیلادش بە هۆی پاڵپشتی سۆڤیەت و هێندوستان توانیان کیانێکی سەربەخۆی خوەیان دابمەرزێنن بەڵام قە قەد وڵاتیك حازر نەبوو هیچ پاڵپشتیکی کورد بۆ دامەرزاندنی کیانی سەربەخۆی کوردی لە هیچ بەشێکی کوردستان بدات.
٢ نزیک بوونی کورد لە چەپ و کمۆنیستەکانی سۆڤیەت و بەرەی چەپ
زۆرینەی هەرە زۆری حیزب و گرووپە سیاسیەکانی چوارپارچەی کوردستان لە دنیای چەپەوە لەدایک بوون و بەم هۆکارە زۆرینەی هەرە زۆری وڵاتانی ڕۆژئاوای هیچ پاڵپشتی و
نزیکایەتی لەگەڵ کوردەکان نەدەکرد و هەمیشە لە مێژوودا جوگرافیای کوردستانیان وەکوو داس و چەکووشی کمۆنیستی نیشان دەدا
تەنانەت بەڵگە مێژوویەکان کە لەبەردەست دا هەیە بەجوانی دەری دەخات کە هیچ کام لە وڵاتانی ڕۆژئاوای حازر نەبوون تەنانەت چاو پێکەوتن لەگەڵ پێشەواقازی مووحەممەد
بکەن و دیپلۆماسیەت لەگەڵ کۆماری کوردستان دروست بکەن.
٣ شوێن کەوتووی خاکی کوردستان
بەداخەوە خاکی کوردستان لە هیچ کام لە پارچەکانی کوردستان ناگاتە ئاوی دەریای ئازاد و بەم شێوەیە هەمیشە مەجبور بە دروست کردنی پەیوەندی نێوان بزووتنەوەی کوردی
لە هەرکام لە پارچەکانی کوردستان لەگەڵ داگیر کەری دیکەی کوردستان بکرێت.
بۆیە هەمیشە دەتوانین دابەش کردنی خاکی کوردستان وەکوو گەورەتەرین بەربەستی پێش نەکەوتنی بزووتنەوەی کوردی لەهەموو چوارپارچەی کوردستان لەقەڵەم بدەین
گەر سەرەنجتان دابێت دەزانن تورکیە یەکەم جار بۆ ئەوەیکە نەهێڵێت کورد بە ئاو بگات هێرشی شاری عەفرینی نزیک لە ئاوەکانی دەریای مدیتەرانەی کرد.
٤ کاریگەری چەپەکانی داگیرکەر لەسەر بزووتنەوەی کوردستان.
بەداخەوە بزووتنەوەی کوردی لە چوارپارچەی کوردستان لەلایان حیزبەسیاسیە چەپ و ئیسلامیەکانی داگیرکەرەکانی کوردستان تووشی زۆر گرفت و بەلاڕی بردنی خەباتی کورد
کراوە.
چەپەکانی داگیر کەرانی کوردستان هەمووکات ناسیوناڵیزمی تا سەر ئێسقانی بەرچاو تەنگ و ڕاسیستی خۆیان لەگەڵ ناسیوناڵیزمی کوردی وەکوو یەک لەبەرچاو گرتووە و بەو
شێوەیە تەئسیریان لەسەر کوردە چەپەکانی کوردستان داناوە ، ئەم تەئیسرە بە شێوەیک بووە. کە دەتوانین وەکوو تەنانەت یەکێک لە زەمینەکانی شەڕی ناوخۆی کورد لە هەموو چوارپارچەی کوردستان لەقەڵەمی بدەین.
٥ عەقڵیەتی میرەکوردیەکان بۆ حیزبە کوردیەکان
بەداخەوە کوردەکان عەقڵیەتی فێئۆدالی و کۆنی خۆیان بۆ نێو حیزبە سیاسیەکانی کوردستان بە شێوەهائێکی دیکە ڕاگواستووەتەوە و بەم شێوەیە زەربەیکی دیکە لە بزووتنەوەی کوردی دراوە ، ئەم عەقڵیەتە کۆنە لە ئێستادا بە شێوەی ناوچەگەرایی و …تاد خوەی لە نێو حیزبەسیاسیەکانی کوردستان دەردەخات.
٦ ئابدەیت نەکردنەوەی کورد لە بیرۆکە نوێیەکانی ئێستا
بەداخەوە هەموو حیزبە سیاسیەکانی کوردستان تاکوو ئێستا نەیان توانییوە خۆیان لە ئیدۆلۆژییەکانی سەردەم ئابدەیت بکەن و بەم شیوەیە هێشتا بەرەو دنیای لیبڕاڵ و ئازاد هەنگاویان ڕانەگواستۆتەوە و خۆیان سەرقاڵی ئیدۆلۆژییەکانی کلاسیک بە شیوەهائیکی دیکە هێشتۆتەوە کە بەداخەوە یەکێکی دیکە لە خاڵە گرینگەکانی دوورکەوتنەوەی کورد لەگەڵ ڕۆژاواییەکانە.
٧ دین و مەزهەب ؛
هەبوونی دین و مەزهەبی گەورە لە کوردستان بەتایبەتی باکووری کوردستان یەکێکی دیکەیە لە گرفتەکانی کورد لەو سەردەمەیە کە کورد نەیتوانیە بەسەریدا زاڵ بێت و بووەتە جێگای کێماسیکی گەورەی نێو بزووتنەوەی کوردی کە داگیر کەران هەمیشە لێ کەڵکیان وەرگرتووە.
٨هاوپەیمانیەتی داگیرکەرانی کوردستان لەهەمبەر سەرکووتی کورد
هاوپەیمانیەتی نێوان داگیر کەرانی کوردستان بۆ سەرکووتی کورد لە هەموو پارچەکانی کوردستان یەکێکی دیکە لەو خاڵانەیە کە وەکوو خاڵێکی ئستراتێژیک ئەبێ لە بەر چاوی بگرین
دەتوانین ئاماژە بە پەیمان نامەی ئادانا و سەعادەت ئابادی تاران بدەین کە تێدا سێ داگیر کەری تورک،عەرەب و فارس لە نێوان خوەیاندا بەستوویانەو بۆیان هەیە بۆ سەرکووتی کورد تا چەندین کیلۆمێتر بڕۆنە نێو خاکی یەکدیەوە.
