ڕۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلکلۆرییەکاندا(بەشی یەکەم)

0
1587

ڕۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلکلۆرییەکاندا
بەیتی “سوارۆ” وەک نموونە

(بەشی یەکەم)

پێناسەی بەیت
لە نێو جۆرەكانی گۆرانیی فۆلكلۆریماندا وەك: سیاچەمانە و هۆرە و قەتار و بەیت و لاوك، بەیت یەكێكە لە هەرە دەوڵەمەندەكەیان. خۆی فۆلكلۆری كوردی گەنجینەیەكی بەنرخی نەتەوەییمانە و تێیدا دەتوانین ئەو بەشە لە رابردووی گەلەكەمان بخوێنینەوە و لێی بكۆڵینەوە كە بەداخەوە نەنووسراوەتەوە و نەكراوەتە مێژووی نووسراو. یانی لە ئاوێنەی فولكلۆردا دەتوانین شێوەی ژیان و دابونەریت و جیهانبینی و تەنانەت شێوازی بیركردنەوەی پێشنیانی خۆمان ببینین. چونكە بە داخەوە تەمەنی ئەدەبی نووسراوی كورد زۆر نییە و كورد بەهۆی ژیانی چیاییەكەیەوە زۆر درەنگ خۆی داوەتە خوێندەواری. بۆیەش فۆلكلۆر یان ئەدەبی زارەكیمان تەمەن و رابردوویەكی درێژتری هەیە و لە راستیشدا دەكرێ بە جۆرێك لە جۆرەكان وەك بەردی بناغەی ئەدەبیاتەكەمان لێی بڕوانین. ئەوەتا باسیلی نیكیتین لە كتێبی كورد و كوردستاندا لەوبارەیەوە دەڵێ: هەر لێكۆلێنەوەیەك لە ئەدەبیاتی كوردی دەبێ لە پێش هەموو شتێكدا لە سەر فۆلكلۆری ئەو نەتەوە بكرێ كە نەك هەر میراتێكی زۆر دەوڵەمەندی پشتاو پشتی رابردووی پێگەیشتووە و ەێزێكی گەشە و خوڵقاندن لە ناوخۆشیدا شك دەبا كە هەمیشەش لە نوێكردنەوە دایە و مەبەستی فۆلكلۆری لە نەتەوەكانی جیرانی خۆی وەردەگرێ و كە لەبۆتەی ئەدەبیاتی كوردیدا تواندییەوە، گەشەی پێ دەدا و ئەدەبیاتی خۆی پێ دەوڵەمەندتر دەكات.(نیكیتین، 1997: ل734)
بەیت لە واتا قامووسییەكەیدا، بریتییە لەو بەیت و باوەی لە سەر زار و زمانی پێشینیان بووە و لەوانەوە زار بە زار هاتووە و بە ئێمە گەیشتووە. سوارە ئیلخانی زادە لە بەرنامە ئەدەبییەكەی “تاپۆ و بوومەلێڵدا” كە لە ساڵانی حەفتاكاندا لە رادیۆی تارانەوە بڵاوی دەكردەوە و دواتر لە كتێبێكدا هەر بەو ناوە بڵاو كرایەوە “بەیت” بە “شیعری وتار”ی ناو دەبات و ئاوا پێناسەی دەكات: “شیعری وتاری” یا “بەیت” بە لای منەوە گەنجێكی هێژا و سامانێكی گەورەی زەوق و چێشكەی هۆزەكەمانە. (ئیلخانی زادە، 2007: ل 175)
دوكتۆر رهەبەر مەحموود زادە لە كتێبی “پێكهاتەی بەیتی كوردی”ـدا ئاوا ئاماژە بە وشەی بەیت دەكات:
وشەی “بەیت” لە نووسراوەكان و لە ئاخافتنی خەڵكی ئاساییدا، بەسێ مانای جیاواز دەكاركراوە:
1ـ بە مانای هەرەگشتی: واتە ئەو بەشە لە فۆلكلۆری كوردی كە تێكڕای “ئەدەبی داستانی زارەكی” دەگرێتەوە. دیارە لەم بەكارهێنانەدا، وشەی بەیت جگە لە لاوك و حەیران و بەند، بەشێك لە گۆرانی و چیرۆكی فۆلكلۆریشی گرتۆتەوە.
2ـ بە مانای تایبەتی: واتە بەشێك لە ئەدەبی زارەكیی كوردی كە گەرچی خزمایەتی و نزیكایەتیی لەگەڵ لاوك و حەیران هەیە، بەڵام نە لاوكە و نە حیرانیش. بۆ نموونە “لاس و خەزاڵ” ـ بەم مانا تایبەتە ـ بەیتێكە كە بەم ناوە لەنێو خەڵكدا بەناوبانگە و ناكرێ ناوی لاوك و حەیرانی لەسەر دابنێین.
3ـ بە مانای گشتی: واتە چەشنە بەكارهێنانێك كە لە نێوان مانای هەرەگشتی و مانای تایبەتیدا جێگیر دەبێ. لەم چەشنە لێكدانەوەیەدا، بەیت بەمانای تایبەتی و هەروەها لاوك و حیران، هەموویان تێكڕا ناوی بەیت، یان جاری وایە لە بەكارهێنانێكی بەرفراوانتردا ناوی “بەیت و باو”یان لەسەر دادەنرێ. (مەحموود زادە، 2003: ل4)
لەگەڵ ئەوەشدا وردبوونەوە لە بەیت وەك ژانرێكی ئەدەبی كوردی، زۆر هەودا و سەرە داوی دیكەی لێ دەكەوێتەوە. بۆ وێنە كاك ئەحمەدی بەحری لە بەرگی یەكەمی كتێبی “گەنجی سەربەمۆر”دا دەڵێ: كاتێك باسی بەیت دێتە گۆڕێ، خێرا دیمەنی كوردێكی سەر و رووخۆش، لە نێوەچوو، رەزاسووك و دڵتەڕی دێهاتیت بە زەیندا دێ كە پێچی هێناوەتە سەر برۆیان، دەستێكی لە بنانگوێی ناوە و بەوی دیكە تەسبیحە سەد دەنكەكەی هەڵدەخلێنێ. دەنگی لێ هەڵێناوە و لە چەشنی خاسەكەوی سەر دوند، سۆزی دەروونی لە كوڵی دەكاتە پشكۆی وشە و بە لێزمە دەیداتە دەرێ.(بەحری، 2000: ل3)
ئەو پێناسەیەی ئەحمەدی بەحری چەند شتێكمان لەسەر بەیت بۆ روون دەكاتەوە.
یەكەم: ئەوەیكە بەیت بەرهەمی ژیانی لادیێە و لانكە و بێشكەی لە دایكبوونەكەی دێهاتەكانن.
دووەم: هەڵڕشتنی كوڵ و كۆ و هەست و سۆزی دەروونە و زۆر جاران بۆ سووك كردنی باری دەروون گوتراوە. خۆی ئەگەر ئاوڕێك لە بەیتە فۆلكلۆرییەكانی وەك: خەج و سیامەند و كاكەمیر و كاكە شێخ و شۆڕ مەحموود و مەرزینگان دەدەینەوە، بەشێكی زۆر لەو بەیتانە لاواندنەوە و پێداهەڵگوتن و شین گێڕانە. لەو كاتەدا كە كوردی چیایی هیچ هاودەمێكی شك نەبردووە بۆ ئەوەی كوڵی گریانێكی خەستی لەلا هەڵبڕێژێت، دەنگی لێ هەڵێناوە و تێی چریكاندووەو كوڵی دڵی خۆی بە گوێی چیاكاندا خوێندووە.
هەر شتێك بێ، بەیت گێڕانەوەی سەربردە و زۆرجاران تراژێدیا یان پاڵەوانێتیی كەسێكن. ئەو بەیتانە لە رووی بابەت و ناوەرۆكەوە بەسەر چەند جۆردا دابەش دەبن. بۆ وێنە بەیتێك لەوانەیە، لایەنی دڵداری و تراژێدی و پاڵەوانێتی لەخۆیدا كۆ بكاتەوە. بۆ وێنە بەیتی لاس و خەزاڵ هاوكات پاڵەوانێتیە و دڵدارانە و تراژێدیاشە. لاس پاڵەوانێكی بێ وێنە و ئاشقی خەزاڵی سەرۆك عەشیرەتی مەلانەبییان دەبێت و دواجاریش بە تیری دوژمنان تێدا دەچێت.
بەشی هەرە زۆری بەیتەكان، لایەنە تراژێدیا و خەفەتبارییەكەیان خەستترە لە لایەنەكانی دیكەیان. بەیتبێژ، یان ئەو كەسەی بەیتەكەی گێڕاوەتەوە و بەیتبێژی سەردەمی ئێمە لە زاری ئەوەوە دەیگێڕێتەوە، خەم و خەفەت و كوڵ و كەسەری خۆی لە دوو توێی بەیتدا هەڵڕشتووە و بەسەرهاتەكەی لەگەڵ هەڵڕشتنی داخ و كەسەری دەروونی گێڕاوەتەوە و لەگەڵ ئەو گێڕانەوەیەیدا، ئاگری ناخ و دەروونی خۆی، بە لێزمە و لافاوی فرمێسكان دامركاندووەتەوە. ئاخر دەروونزانەكان بەشێكیان لەسەر ئەو بڕوایەن كە گریان دەبێتە هۆی ئارامبوونەوەی دەروونی كەسی لێقەوماو و كۆست كەوتە. ئەحمەدی بەحری گریان بە هۆكارێكی دیكەی وەدیهاتنی بەیت لەقەڵەم دەدات و دەڵێت: رەوانناسان لە سەر ئەو باوەڕەن ئەگەر كەسێك بارستی دەردێكی گەورە یا غەمێكی قورس گرانایی لە سەر بكا، بێتوو بۆی بگونجێ پرێسكەی بكاتەوە و كوڵی خۆی هەڵڕێژێ، هەست بە لەش سووكی و ئاسوودەیی دەكا. ئەم بابەتە لە خوڵقانی بەیتدا شوێنێكی یەكجار گرینگی بووە.(بەحری، 2000: ل4)
هەر لەو پەیوەندییەدا عەزیز وەلیانی لە كتێبی “ژیلەمۆ”دا دەڵێ : لە روانگەی زانستی دەروونناسیشەوە، هەم وێژەر و هەم بیسەر دەكەونە گێژاوی خەیاڵ و جەزبە. ئا بەم شێوە خۆیان لە بارستی كەسەر و پەژارەی ژیان رزگار دەكەن و سوكنایی بە رووح و لەشیاندا دێ. بەم جۆرە تۆوی بەیت دەگوورێ و لە وێنەی زارۆكێ لە بیر و ەزری وێژەرەوە فرچك دەگرێ.(وەلیانی،2004: ل64).

Comments

comments

LEAVE A REPLY

Please enter your comment!
Please enter your name here