ژنە حەیرانبێژی كورد و ڕۆڵیان لە شكاندنی تابۆ كۆمەڵایەتییەكاندا/ بەشی یەکەم

0
1236
سابات حەمید

ژنه‌ حەیرانبێژی كورد و رۆڵیان لە شكاندنی تابۆ كۆمەڵایەتییەكاندا، “مەنیج حەیران وەك نموونە لە رۆژهەڵاتی كوردستان”

نووسەر: سابات حەمید مەجید

تێبینی: ئەو بابەتە، توێژینەوەی زانستیی خاتوو سابات حەمید مەجید، دەرچووی بەشی موزیكی كۆلێژی هونەرە جوانەكانی زانكۆی سەلاحەدین/ هەولێر (٢٠١٢-٢٠١١) یە کە لە چەند بەشدا لە لایەن ناوەندی ڕۆژی کورد ـەوە بڵاو   دەبێتەوە.

(بەشی یەکەم)

پوختەی بابەت:

لەو كاتەوە بیرم لە فولكلۆری نەتەوەكەم كردووەتەوە بەردەوام شتێك مێشكمی بەخۆیەوە خەریك كردووە كە ئاخۆ ژن لەو پانتاییەدا چ دەورێكی هەبووە. بە تایبەتی ئەوكاتانەی لە نێو حەیران و بەیتەكاندا گوێم لێ دەبوو حەیرانبێژ و بەیتبێژ بە دەستەواژەی (كێژ دەڵێ…) دەستیان پێ دەكرد لەبەر خۆمەوە دەمگوت: تۆ بڵێی هیچ ئاسەوارێك لەو كیژ و ژنانە مابێتەوە كە ئەوانەیان گوتووە؟ ئەو پرسیارە دەمێك بوو لە مێشكمدا ئۆقرەی لێ هەڵگرتبووم. بە دوای ئەو پرسیارەمدا لێرە و لەوێش باسی ئافرەتە رەنج بە خەسارەكانی نیشتمانەكەمم دەبیستەوە كە چۆن لە كولتوورێكی نێرسالاریدا هەموو بەهرە و تواناكانیان فەوتاوە و بە هەناسەساردی سەریان ناوەتەوە و ئاواتە جوانەمەرگەكانیان بردووەتە بن گڵ. لە ئاكامی ئەو پرسیارانەدا بوو بڕیارمدا بە پێی توانام لە داهاتوودا بیكەمە پڕۆژەی ژیانم و لەسەر ئەو ژنە بەهرەمەندانەی رابردوو هەر شتێكم وەگیر كەوت كۆی بكەمەوە و چەندی توانیشم خۆی بۆ ماندوو بكەم و بەدوایدا بچم. یەكێك لەو ژنە بەهرەمەندانەی ناوەكەیم بیست و هیچ ئاسەوارێكم لێی نەدی، مەنیج حەیران بوو. مەنیج حەیران ئەو ژنە رۆژهەڵاتییەی بە داخەوە جگە لە ناوەكەی هیچ شتێكی دیكەمان بۆ نەماوەتەوە، لەو كورتە لێكۆڵینەوەیەمدا هەوڵم داوە ئەو بەڵگە و دیكۆمێنتانەی هەن لەسەری كۆیان بكەمەوە كە بە داخەوە بەشێكی هەرە زۆریان ئەو بیرەوەرییانەن كە لە زەین و یادەوەریی ئەو كەسانەدا ماوەتەوە كە لە نزیكەوە ناسیویانە یان دیتوویانە. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵم داوە تیشك بخەمە سەر هۆكارەكانی دیارنەمانی دەنگی مەنجی حەیران و ژنە حەیرانبێژەكانی دیكەی كوردەواریمان…

پێشەكی

زۆربەی هەرە زۆری لێكۆڵەرانی بواری ئەدەب و هونەر لەسەر ئەو رایە كۆكن كە موسیقا و گۆرانی دوانەی لێك دانەبڕاون و جمكی دایكێكن بە ناوی هونەر. كەس نازانێ و لەكەسیش روون نییە یەكەم شیعر كێ هۆنیویەتەوە و چۆن و بۆچی گوتراوە. یان یەكەم جار چۆن و بە چ پێوەرێك جیاوازی دانراوە لە نێوان ئەو وتە و پەیڤەدا كە پێی دەگوترێ شیعر لەگەڵ ئەو بەشە لە ئاخافتندا كە لە شیعر جیایە. ئەو بیر و بۆچوون و پرسیارانە هیچ كات ئەو راستییەمان لێ ناشارنەوە كە مرۆڤ بە درێژایی تەمەنی خۆی لەگەڵ موسیقا و شیعردا ژیاوە.

محەمەد رەزا شەفیعی كەدكەنی لە  كتێبی موسیقای شیعردا دەڵێ: هیچ گەلێك لەو دنیایەدا  نییە موسیقای نەبێ، كەوابوو دەبێ ئەوەمان قەبووڵ بێ كە موسیقا دیاردەیەكە لە ناخ و گەوهەری بنیادەمدا. هەر ئەو هۆكارانەی وای لە بنیادەم كردووە بەشوێن موسیقادا بڕوات، هەر ئەوانەشە پەلكێشیان كردووە بەشوێن شیعر هۆنینەوەدا و ئەو دووانەی (شیعر و موسیقا) ئاوا پێكەوە بەستووەتەوە، چونكە شیعر لە راستیدا موسیقای وشە و واژەكانە. (شەفیعی، 2007: ل44)

ئەمیر حوسێنی ئاریانپوور یەكێك لە نووسەرە گەورەكانی ئێران لەو بارەوە دەڵێ:  لە قۆناغە سەرەتاییەكانی ژیانی مرۆڤ دا، كاركردن بە شێوەی گرووپی بوو. تاكەكانی هەر گرووپێك بۆ سەرەكەوتن بەسەر كەندوكۆسپە تاقەتپڕووكێنەكانی بەر لە مێژوودا بە شێوەی  هاوبەش و  رێكوپێك كاریان دەكرد و لەبەر ئەوەی كە هەر كارێكی وەكوو خلۆر كردنەوەی گاشەبەرد یان هەڵكەندنی زەوی یان لەعەرزدانی درەخت یا سەوڵ لێدان، تێكەڵییەكە لە جووڵەی رێكوپێك و دووبارەبۆوە، خەڵكانی سەرەتاكان لە كاتی كاری گرووپیدا ئاكار و جووڵەی رێكوپێكیان هەبووە. ئەوان لەكاتی كاركردنێدا پێكەوە بەرەو پێشەوە و بەرەو دواوە دەنووشتانەوە و دەستەكانیان هەڵدەبڕی و دەیانهێنانەوە خوارێ‌، ئامێرەكانیان وەكار دەخستن و دەیان ¬نركاند. هەر وەكی داربڕێكی ئێستاش ئەو دەمەی بە تەور لە دارەكان دەدەن پشوویان بە خێرایی و بە دەنگێكەوە لە سینەیان دەردەدەن، خەڵكانی سەرەتاییش هاوكات لەگەڵ جووڵە رێكووپێكەكانیان، دەیاننركاند و دەیان هانكاند و كۆمەڵە دەنگێكیان لە قوڕگیان دێنایە دەرەوە. ئەو دەنگانەی كە لە قوڕگەوە (هاواری كار) دەهاتنە دەرێ و لەگەڵ دەنگی بەریەككەوتنی ئامێرەكانی كاركردن، تێكەڵ دەبوون و بەهۆی كێشی كارەكەوە جۆرە هاوئاهەنگی و ریتمێكیان تێدابوو.(ئاریانپور )

دیارە كە مرۆڤە سەرەتاییەكان بە پێی كەشی تایبەتیی خۆیانەوە وشەگەلێكیشیان هێناوەتە سەر زمان. لەو وشانە كە بە لای ئەوانەوە بە شتگەلێكی جادوویی لەقەڵەم دەدران و بەردەوام بەهۆی “دەنگی كاركردن” و “دەنگی ئامێری كار”ەوە دەپسانەوە، یەكەم گۆرانییەكان سەریان هەڵدا. هەر وەكی كێشی كار دەبووە هۆی رێكوپێكیی جووڵەكانی جەستەو دەنگی مرۆڤ و سەرهەڵدانی گۆرانی، دەنگی ئامێرە كارییەكانیش مرۆڤیان بەرەو سازكردنی ئامێرەكانی موزیك برد. تەنانەت هێندێك لە ئامێرەكانی موزیك راستەوخۆ لە هێندێ سازی ژێداری كەونارایی بە ئیلهام وەرگرتن لە كەمان ساز كران و یەكێك لەوان ئامێری “چەنگ”ـە.

ئەم بۆچوونە كە یەكەمین جار لە لایەن كارل بوخێرەوە هاتە گۆڕێ، سەرەتا زۆر بە توندی كەوتە بەر رەهێڵەی رەخنە. بەڵام وردە وردە  لە بۆچوونەكانی دیكە پتر وەرگیردرا. ئەمڕۆكە، لێكۆڵەرانی بواری موسیقی بە گشتی شایەتی ئەوە دەدەن كە: یەكەم، ئەوەی موسیقا بە گۆرانییەوە دەستی پێكرد و ئاواز تەواوكراوەی “دەنگی كار” و “دەنگی ئامێر” بوو، دووهەم ئەوەیكە ئامرازەكانی كاركردن رێخۆشكەری ئامێرە موزیكییەكان بوون.

بەو پێیە موزیك و گۆرانی (شیعر) بەشێكن لە پێناسەی هەر نەتەوەیەك. بەڵام ئەدەب هەموو نەتەوەیەك لە پێشدا لە باری مێژووییەوە بەسەر دوو بەشی نووسراو و زارەكیدا دابەش دەكرێت و ئەدەبی زارەكی یان فولكۆر كە بەردی بناغەی ئەدەبیاتی میللەتانە، گرنگیی تایبەتی خۆی هەیە، بە تایبەتی لە نێو كورددا بەو هۆیەوە خوێندەواری زۆر درەنگ هاتووەتە كوردستان و ئەوەی پەیوەندیی بە مێژوو و لێكۆڵینەوەی زانستیانە و كۆمەڵناسییانەوە هەیە لە كوردستاندا زۆر شلك و ساوان و تەمەنیان زۆر نییە، دەكرێ بە تاوتوێكردن و شیكردنەوە و راڤەی فولكلۆرەكەمان كە ئاوێنەی ژیانی رابردووی باووباپیرانمانە، تیشك بخەینە سەر شێوازەكانی ژیان و بیركردنەوە  و دابونەریتە جۆراوجۆرەكانی كوردەواریی كۆن. پڕۆفیسۆر د. عێزەدین مستەفا رەسووڵ دەربارەی گرنگیی فۆلكلۆر دەڵێ:” فۆلكلۆر كەرەسەیەكی فراوان و دەوڵەمەندە بۆ لێكۆڵینەوەی ژیان و زمان و مێژووی هەموو میللەتێك. تەنانەت كەرەسەشە بۆ زانایانی كۆمەڵ و كۆمەڵایەتی و ئەتنۆگرافیاش. (مستەفا رەسول، 2010: ل12)

لە نێو جۆرەكانی فۆلكلۆری كوردیدا گۆرانی یەكێكە لە بەشە هەرە دەوڵەمەندەكانی فۆلكلۆر، بە تایبەتی لەبەر ئەوەی كە سنووری ناوچەكانی بەزاندووە و بە ئاسانی بڵاو بووەتەوە. بڵاو بوونەوەكەشی هۆكاری خۆی هەیە و د.شوكریە رەسووڵ لەو بارەیەوە دەڵێ: ژیانی تایبەتی گەلی كورد و وێنەی جیاواز و گۆڕانی زوو بە زوو لەم وێنەیەدا بوونەتە هۆی ئەم دەوڵەمەندییە. هەر وەك بوونی چەند دیالێكتێك هێندەی تر دەوڵەمەندی كردووە. (رەسول، 2008: ل85)

گۆرانی خۆی جۆراوجۆرە و روخساری جیاوازی هەیە. بە تایبەتی كوردستان بەهۆی بەربڵاوی و لە هەمان كاتدا لێكدابڕاوبوونی ناوچەكانییەوە، بە پێی ئەو جیاوازییانەش روخساری گۆرانییەكانی لێك جیاوازن ئەگەرچی بەشێك لەو روخسارە گۆرانییانە لەوانەیە لە بەشی هەرە زۆری ناوچە كوردنشینەكاندا باو بووبن، بەڵام ئەوەی راستی بێ هەر پارچە و ناوچەیەك مۆركی تایبەتی خۆی لە روخسار و شێوەیەكی تایبەتی گۆرانیگوتن داوە و بەپێی دیالێكت و بن زاراوەی خۆی ناوێكی لێ ناوە. لە باشووری كوردستان (كوردستانی عێراق) و رۆژهەڵاتی كوردستان (كوردستانی بندەستی ئێران) لەرووی روخسارەوە گۆرانی بریتییە لە: گۆرانی، لاوك و حەیران و بەستە و مەقام و بەیت . لە لای كوردەكانی باكووری كوردستان و سۆڤیەتیشدا: ستران و لاوژە و كەلام و دێلۆك¬ی پێ دەڵێن.

لەم لێكۆڵینەوەیەدا لەگەڵ ئاوڕدانەوەیەكی كورت لە حەیران باسی یەكێك لە ئافرەتە حەیرانبێژەكانی كوردستان دەكەین بە ناوی مەنیج حەیران.

درێژه‌ی هه‌یه‌ …

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت