وتووێژ لەگەڵ د. ئاوات سارۆج/هەستی نەتەوەیی لە کوردستانی خۆرهەڵات بەتایبەتی کرماشان وئیلام

0
1028

خوێنەی هێژا:

بابەتی بەردەستت، وتووێژێکە لە زنجیرە وتووێژەکانی گەورە ژووری ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تلێگرام. لەو بابەتەدا بە ئامادەبوونی بەرێز (دوکتور ئاوات سارۆج)، چاوەدێر و چالاکی سیاسی و بە پێشکەشکاری (هێدی کامەرانی پوور) لە ژێر ناونیشانی، هەستی نەتەوایەتی لە کوردستانی خۆرهەڵات و بەتایبەتی کرماشانو ئیلام، لە ڕێکەوتی ٦ و ٧ی خاکەلیوەی ١٣٩٥ی هەتاوی ئەنجام دراوە.

ڕاوێژ: با بەم شێوە بچمە ناو باسەکەوە . دۆخی ئێستای هەستی نەتەوەیی لە کوردستانی خۆرهەڵات چۆن دەبینن؟ 

د. ئاوات سارۆج
د. ئاوات سارۆج

سارۆج: سەرەتا دەڕۆمە سەر باسێکی کورت لە مێژوی ئەم دەڤەرە واتە کرماشان و ئیلام و تەنانەت لوڕستانیش ئەوەس مێژوی ئەم سەدەی رابردوە ! کوردستانی خۆرهەڵات لە جاران بەهێزتر، زاناتر و خاوەنی بیروکەیەک نەتەو خوازی و گشتی وەک یەک بوون و هەست بە بن دەستی زیاترو لە ناوچوونی کیان و هەست و نیستی خۆی دەکات، واتە چەندە زانیاری وتێگەیشتن لە دونیای ڕۆژ، کیشەی ئێران، ناوچەکە و بە گشتی خۆرهەلاتی ناوەڕاست زیاتر بێت، ئاستی تێگەیشتنی خەڵک و تاکی کۆمەڵگای گشتی بە هیزترە و لێرەدا دەتوانم بڵێم هەستی نەتەوەیی و خۆ ناسین زیاتر لە جارانە. خۆرهەڵاتی کوردستان بە ئەزمون وەر گرتن لە جاران و خوێندنەوەی جیددی وباشتر لە مێژۆی خۆی، بەرەو قۆناخی بە نەتەوەبوون و دۆزینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی خۆی دەکات! جا ئەم هەست و گوڕ و تینی نەتەوەخوازیە دەگەڕێتەوە سەر تێگەیشتن، ئاستی بەرزی زانیاری و خۆ ناسینی کومەڵگای کوردەواری کە بە خۆشیەوە ئەمڕۆ بە شێوەیەکی جیاواز و خۆێندنەوەیەکی بەهێزتر لە جاران دێتە بەر چاو.

ڕاوێژ: هۆکارەکانی دابەزینی هەستی نەتەوەیی لە کوردستانی خۆرهەڵات چین و فاکتەرەکانی بەرزکردنەوەی ئەو هەستە نەتەوەییە چیە؟

سارۆج: لە خۆرهەڵاتی کوردستان هەر وەک دەزانین و دیارە کیشەیەکی گشتی لە هەموو دەڤەرەکان لە درێژایی مێژوودا هەبووە کە ئەگەر خاڵبەندی بکەین بەدەر ئەکەون کە چۆن جاران و تا ڕادەیەک ئێستاش بونەتە هۆی دابەزینی هەستی نەتەوەیی:

١- دین و مەزهەب و فرە ئایینی و دینی لە خۆرهەڵاتی کوردستان بە تایبەت لە کرماشان و ئیلام هۆی دیاری و لەبەر چاوە بۆ لاوازی هەستی نەتەوەیی کە هەتا کوو ئێستاش تاڕادەیەک ماوە و بن بڕ بوونیشی کاتی زۆری دەوێت !

هێدی کامەرانی پوور
هێدی کامەرانی پوور

٢-  جۆغرافیای پان و بەرین و هەبوونی ئێڵ، خیڵ، عەشیرەت، جیاوازی شێوەزار و …..خۆی دابەش بوونێک درۆست کردوە کە لەم خاڵیشەوە دۆژمن و دەسەڵات هەموو جاریک هێزی خۆی بەکار هێناوەو بە سیاسەتیکی نەرم و کێبەرکێی ناساڵم و لە یەک ترازان و دوورخستنەوەی خەڵکەکەمان لە یەک وەک شەڕیکی تایبەت بۆ لاوازی ئەم هەستە هەوڵی خۆی داوە

٣- دەسەڵاتی مەرکە گەرایی و یەک نەتەوەیی بوون و هەروەها یەک فەرهەنگ و یەک ئاڵا و یاسا و ڕێسای تایبەت بە سیستەمیک وەک دیکتاتۆر جا چ شاهنشاهی بێت یان خۆ ئیسلامی، لەم ڕێگایەشەوە دۆژمن و دەسەڵاتی مەرکەز خواز هەوڵ و تەقەلای ئەوە بووە کە هەموو لەژێر یەک چەتری ئێران خوازی، یەک نەتەوەیی، یەکسانی و یەک ڕەنگی کۆ بکاتەوە و نوخبە و چینی رۆشنبیری کورد بەرەو لای خۆی ڕاکیشێت و لە خزمەتی ویست و داخوازی خۆیدا کۆیان بکاتەوە و ئەمەش بوەتە هۆی بێکەسی و بی دەرەتانی کۆمەلگای کوردی کە هی خۆی نەبێت و کەم کەم فەرهەنگ و زمان و داب و نەریتی خۆی بە گشتی بخاتە خزمەتی دەسەڵاتی مەرکەز و خۆی خاوەنی هیچ بێت و لاوازی هەستی نەتەوەیی لێرەشدا بە ڕاشکاوی بەدەر ئەکەوێت و سیستەمی پاوانخواز و یەک نەتەوەیی بە درووشمی پڕ لە زەرق و بەرقی خۆی هەر بە هاسانی بتوانێت لاوازی کۆمەلگای کوردی لە بوای هەستی نەتەوەییدا بە قازانج وبەرژەوەندی خۆی تەواو بکات !

ڕاوێژ:  له ڕوانگه ی جه نابتەوه ڕیشهی قهیرانی شوناس له كرماشان و ئیلام دەگاتەوه بۆ كوێ و هۆكاری ئەم دیاردەیه چییه، مەبەستم شوناسی كوردییە.

سارۆج: شۆناسی کوردی لە کرماشان و ئیلام و هەتا لورستانیش بە گشتی دەگەڕێتەوە سەر ئەو خالانەی کە باس کرا وەک لاوازی نەتەوەیی ! هەروەها فرە ئایینی لە کرماشان، شێوەزارە جیاوازەکان هەرچەندە دەوڵەمەندنی زمانی کوردی دەگەیەنن بەڵام وەک سیستەمی ئەشیرەتی و خێڵەکی بوون و ناوچە ناوچە جیاوازیە لاوەکیەکان وەک هۆز و عێڵ و ئایین و بوونەتە کارتێکی بەهێز لە دەستی دووژمن کە تاکی کورد لەم دەڤەرانە یان لە چوارچێوەی عێڵی خۆی بمینێت یان وەسڵ بە مەرکەز بێت و وەک ئێران خوازیک،یان دینگراو و مرۆڤیکی مەزهەبی ئەو هەستەی لا بە هێز نەکرێت کە کێیە و چی دەوێت، ئۆممەتی ئیسلام بۆ مرۆڤی کوردی موسڵمان و ئێرانی بوون بۆ کەسیکی کورد کە نەتەوەو خۆی و دەوروبەری نەناسێت!

جوغرافیای پان و بەرینی خۆرهەڵاتی کوردستان و دووری لە ناوەندی شۆڕش وەک شاری سەربەرزی مەهاباد و کەمتر بەشداری کردن لە شۆڕشدا و هێژمونی دووژمن و زاڵ بوونی سیستەم و جیاوازی خستن لە نێوانی کوردی کرماشان و ناوچەی دیکەی کوردستان لە بواری ئایین و شێوەزارو ……هەموو فاکتەرە بنەڕەتییەکانن بۆ لاوازی و کەمڕەنگی شۆناسی کورد بوون لە ئیلام و کرماشان کە خۆی ئەم قەیرانە جاران زۆر بە هێز و لە بەر چاو بوو، بەلام ئیستاش دیتر زۆر هۆ هەنە کە تاکی کورد لە ئیلام، لورسان و کرماشان خۆی لە کوردستانی بووندا دەبینێتەوە.

ڕاوێژ: وەک دەزانین پێش سه رهەڵدانی ناسیۆناڵیزم، فاكتەری ئاین و مەزهەب گرنگتر له نەتەو و زمان بووه بۆ كۆمەڵگاكانی پێش سەدەی نۆزده، ئایا دەتوانین بڵێین مەزهەب یەكێك له هۆكاره گرینگەكانی تێكەڵ نەبوونی كرماشان به بزاڤی ڕزگاری خوازی گەلی كورد بووه تا ئێستا؟

سارۆج: بە ججددی وایە و ئەم فاکتەرە جاران زۆر بەهێز بوو و هۆی سەرەکی بەشداری نەبوونی خەڵکی کرماشان و ئیلام مەزهەب بوەو دوژمنیش لەم ڕێگایە جاران توانیویە قازانجی خۆی بکات و دابڕانیک لە نێوانی تاکی ئیلام و کرماشانیدا لەگەڵ شۆڕشگیڕی مەهابادی و ورمێدا درووست بکات کە چی ئێستا خویندنەوەکە بە پێچەوانەیەو مەزهەب و فاکاتەرێکی دیکە لەم چەشنە ناتوانێت وەک جاران کارساز و جیاوازی هێنەر بێت!

ڕاوێژ: ئایا کاتێک باس لە کرماشان دەکرێ نابێ بدابەشی بکەین بەسەر سێ بەشی، ڕۆژهەڵاتی کرماشان، ڕۆژئاوای کرماشان و ناوەند؟ چوون بەڕاستی لای ئێمە وانیە و کرماشان پارێزگایەکی گەورەیە.

سارۆج: ڕاستە کرماشان پارێزگایەکی گەورەیە، بەڵام من قەت لەگەڵ دابەش بوونێک لەم چەشنەدا نیم چۆن جیاوازییەکی ئەوتۆ نابیندرێت کە جیا بکرێتەوە، هەروەک ئیلام کە جیاوازیەکی لە گەڵ کرماشاندا نیە بۆ ئیمەئاوەها دابەش بونیک لە ئۆستانی کرماشاندا بکەین ،فاکتەرە جیاوازەکان گشتین و هەموو کرماشان دەگرێتە بەر، دیتر لەک، لوڕ، کەلهوڕ، گۆران و ….وەک شێوەزار، باوەڕی جیای ئایینی و …..پێکەوە ژیانیان بوەتە هۆی یەک ڕیزی و تا ڕادەیەک هاودەنگی کە یەک ویست هەبێت و لە یەک ڕوانگەوە مافی خۆیان داوا بکەن، بڕێگ کیشە لە بواری ئاسمیلاسیوندا لە مەرکەزی شاری کرماشاندا کەم تا فرە ماوە کە ئەوەش هەر چوار دەوری کرماشان لەم ٢١ ساڵی دواییە لە بواری فەرهەنگی، نووسین بە زمانی کوردی،چالاکی بۆ زمان و ئەدەبی وکوردی و .. تاد، ..جاریکی دیکە باندوری خۆی لە سەر شاری کرماشان داناوە کە بەرەو هەستی کوردی و نەتەوە بوون بگەڕێنەوە و لە مەرکەزگەرایی و فارسیزمە بوون و تێکەڵ بە شوعاری پان ئێرانیستی و مەرکەز گەرایی نەبن و بگەڕێنەوە سەر خوانی کوردایەتی.  بۆ بەشی دووهەمیش، نانا نابێت باسی دابەش بونێکی ئاوەها بکرێت چۆن لەمەو بەر دەسەڵات هەوڵی ئەم کارەیە داوەو تارادەیەک بە قازانجی تەواو بوە، چیتر تاکی کوردو ڕۆشنبیری کورد و کوردەواریمان نابێت بیرۆکەیەکی ئاوەهای هەبێت هەتا ئەگەر قازانجی دەم کورتیشی هەبێت!

ڕاوێژ: بەسەرنجدان بە ڕەوشی بەشەکانی دیکەی کوردستان کە دەتوانین بڵێین بەرەو جیابوونەوە لە خاکی ئەو وڵاتانە هەنگاو دەنێن و ئەمەش بۆ خەڵکی ئێران شتێکی هەست پێکراوە، هەتا چەندە چاوەڕوان دەکرێ لە داهاتوودا و لە ئەگەری هەڵگیرسانەوەی شۆڕش لە رۆژهەڵات، کە ناسیۆنالیزمی فارسی و ئێران کە لە هەموو وڵاتانی دیکە لەسەر مەسەلەی تەواویەتی ئەرزی هەستیارن، بەرەو شەڕی کورد خۆیان بەسیج بکەن. مەبەست ئەوەیە، ئاخۆ شەڕێکی وا ڕوو دەدات؟

سارۆج: دەبێت هەوڵی نزیک بونەوەو یەکڕەنگی و یەکدەنگی بدرێت هەتا پرۆسەی نەتەوەخوازی پێشکەوێت. لەمبارەوە بمانهەوێت و نەمانهەوێت دۆژمن بەتایبەت لەم سی و هەشت ساڵی ڕابڕدووە کەم تا فرە ئیشی خۆی کردوەو جمهوریشی وەک سیخوڕ و …..تاد. لەم دەڤەرانە هەیە و هەنە ئەو کەسانەش کە وەک بەسیجی و فیدایی هەتا ئاخر لەگەڵ ڕژیمدا شەڕی برای خۆیان بکەن ! ئەمەش هەر بە جیددی هەست پی دەکرێت کە زۆر کەس و لایەن هەن کە دژ بە رژیمن و وەک ئۆپوزسیون کار دەکەن، بەڵام باسی پارچە بوون، چەند نەتەوەیی بونی ئێران و مافی کوردو کوردستانی بوون بێتە ئاراوە،زۆر ئاسانە کە هەموو بەسیج بکرێن و شەڕی کورد بکەن چۆن دیتر باسی تەجزیە و دابەش بونی وڵاتیکە کە بۆ مەرکەز گەرایی شاهی و شەیخی هێڵی سوورەو کورد لەم بارەوە وەک نەتەوەیەک ماوف خواز و باشترە بڵێن ماف ئەستێن دەبێت یەک دەنگ و یەکرێز بێت، هەتا ئەگەری شکست لە بەرنابەری بەسیج بونیک ئاوەها، لەم بارەوە زۆر کەم بکرێت. بۆیە کورد لەو کاتەدا لە خۆرهەڵاتی کوردستان تەنیایەو دەبێت خۆی خۆی بێت و یەکدەنگیە کە سەرکەوتن بە دەست بهێنێت. سیستەمەکانی نێو ئێرانیش هەموویان چۆن بیروکەی بتەوی مەرکەز گەراییان هەیە لەم بارەدا هاوڕا و هاودەنگ دەبن و بۆ دابەش نەبونی وڵاتیان کە هەموو بە هی خۆیان دەزانن ،یەک دەنگ دەبن و ئەمەش تەجرۆبەی ساڵی ٧٥ ی هەتاویە و ئەگەری دوبارە بونەوەی هەیە !

ڕاوێژ: هاوڕێیەک ئەو پرسیارەی ناردوو، دەقاودەق دایدەنێمەوە: “ە مباش هاوڕێی تێکۆشه ر….گۆرانی کرماشان شاری شیرینم ی مامۆستا زیره ک زۆرکاریگه ری له سه ر بووژاندنەوەی هەستی نەتەوەیی کرماشانییەکان بووه .ئایا ڕەچاوی ئە و شۆڕشهی زیرەک کراوه بۆ ئەوەی له ڕووی مۆسیقاوه به نەرمی و بێ تێچوو ە ستیان ببزوێنین و کوردایه تییان تێدا زیندوو بکه ینه وه“.

سارۆج: بەگشتی هونەر و موسیقی، شێعر و ئەدەبی کوردی لە ناوچەکانی سەرەوە کارتێکەر بوونە لە سەر کرماشان و ئیلام ! نەمر حەسەن زیرەک و زۆر گۆرانی بیژی نەتەوەیی کوردییش هەر یەکەو بە چەشنیک کارساز بونە لە بوو فێربوونی زمانی کوردی، بەهێزی هەستی کورد بون و هەر وەها لە یەک نزیک کردنەوەی ئەتنیکە کوردیەکان کە دووژمن هەوڵی جیاکەرەوەیان داوە.

لێرەدا دەتوانێم بڵێم لەو کاتەوە کە نەمر زیرەک گۆرانیەکی لەم چەشنەی وتووە و لە ڕادیۆی کرماشان چالاکیی هەبووە هەتا کوو ئێستا زۆر کەس هەن کە شۆڕشی کوردی و هونەری کوردی بە باشی نەناسیون و گۆرانی و دەنگی ڕەسەن و نەتەوەیی حەسەن زیرەک کارتێکەری خۆی هەبووە بۆ کورد بونێکی لەم چەشەنە کە خۆی دیارە لە کرماشان و ئیلام بە بۆنەی ئەمە دەنگە ڕەسەن و نەتەوەییەی مامۆستا حەسەن زیرەک، زۆرترین لایەنگری هەیەو هەروەها بەڕێز مامۆستا ناسر ڕەزازی بە خوێندنی چەندین گۆرانی بە شێوە زاری کەڵهوڕی و ….. جیگای خۆی لە ناو دڵی زۆرترین کەس لە کرماشان و ئیلام کردوەتەوە .بە کورتی نەمر زیرەک و مامۆستا ناسر بە تەنها شۆڕشیکیان لە کرماشان و ئیلام کردوە کە ئێستا بە خۆشیەوە زۆر کەس هەست پێدەکات و جێی رێز و پێ زانینە.

ڕاوێژ: ئێستا ئه گه ر بێین له ڕوانگه یه كی خه سارناسانه و ه سه یری كرماشان و ئیلام بكه ین، به ربه سته كانی سه رهه لدانی بیر و باو هڕێكی نه ته و هیی گشتی له م به شه له ڕۆژهه ڵاتی كوردستان چییه ؟ بەتایبەتی لە ئیلام.

سارۆج: دەتوانم بڵێم زۆر سالە و پتر لە بیست ساڵ دەبێت کە شۆرشی فەرهەنگی و ئەدەبی لە کرماشان و ئیلام هەیە و خۆرسک و بە هێزە ، بەڵام نەبونی هزوری حیزبی کورد ی و هەر وەها کەمرەنگی هزوری لە جاران لەم دەڤەرانە باندوری هەیە . سیستماتیک نەبونی کار و چالاکی سیاسی و فەرهەنگی و ….نەبونی پرۆژەیەک بە هێز لە لایەنی هێز یان لایەنیکی سیاسی کوردی لەم ناوچانە ،هیشتا باندوری دۆژمن و زاڵ بونی لە سەر ئەم خەڵکە و هەریەکەوە بە شێوازیک بەرەو لای خۆی ڕاکێشاوە . خاڵێکی دیکە سەرقاڵی خەڵک و کێشەی ئابووری، کۆمەڵایەتی، سیاسی و بێکاری، کێشە بنەڕەتییەکانی لایەنەکانی ڕژیم وەک بەرەی ریفۆرم خواز و …..تاد کر هەر جارەوە بە شێوازێک خەڵک بە رژیم و پایەداری نیزام گرێ دەدەن و پەیمان نوی دەکەنەوە، ئەمانە هەموو ئەگەر وەک خاڵی لاوازی چاویان لی بکرێت، بەربەستی سەر ڕێگای بە نەتەوە بوونن و ئەگەری سەرهەڵدانی نەتەوەیی لاواز دەکەن، ئاماژەبە ئیلامیش بکەم، کە دەتوانم بڵێم بێکاری، هەژاری و پەراوێز خستنی ئیلام لە لەلایەن مەرکەزەوە و زۆر کیشەی کۆمەڵایەتی کە بنبڕ نەبونەو رو لە زیاتر بوون کردوون لە ئیلام وای کردوە کە سەرەڕای کاری فەرهەنگی و بەهێزی ئاستی نەتەوەیی تاکی ئیلامی نسبەت بە کرماشان و  ….  هۆی نەبون و لاواز کەرەوەی و سەرهەڵدانی بیروڕای نەتەوەیی لە ئەم ناوچانەیە کە ئیلامیش لێی بێ بەش ناەبووە.

ڕاوێژ: بەڕای جەنابت فێر نەبوونی زمانی دایکی، وەک جەوهەر و رۆحی نەتەوە و بیرکردنەوەی مرۆڤ، بەتایبەت لە کرماشان و ئیلام نەبووەتە هۆی دروستبوونی بیری خۆ بەکەمزانی لە هەمبەر نەتەوە و زمانی باڵادەستدا؟ پێت وایە دەبێ چی بکرێت هەتا لەڕێگەی شاڕەگی زمان و کولتوورە هەستی نەتەوەیی لە دەڤەری ئیلام و کرماشان بەهێز بکرێت؟

سارۆج: بۆ وڵامی ئەم پرسیارە سەرتا دەبێت بچمە سەر باری سایکۆلۆژی و هەروەها مڕوڤ ناسی مرۆڤەوە کە ئەگەر وەک فیزیۆلۆژی  کەسیک بێتە بەر باس، هەر تاکێک لەسەرەتای لە دایک بووندا زمانی دایکی، پیت و ئەوەی کە سەبارەت بە زمان و بێژەو …..یە لە مێشکی دا فۆرم دەگرێت، ئەو کاتەی کە منداڵ هەتا تەمەنی ٥- ٦ ساڵان لە ماڵەوە وەک لەمەوبەر تا ڕادەیەک بۆی پاشکۆ کراوە، زمانی دایکی باشتر و جوانتر فێر دەبێت و ئاخاوتن بە زمانی دایک هەر زۆر بۆی سرۆشتی و ئاسان دەبێت بەڵام لە ماڵی دووهەم وەک قۆتابی لە قوتابخانە ئەو کاتە کە دەبێت زمانی دیکە فێر بێت و زمانی دایکی خۆی بە بێ ویستی خۆی بەلاوە بنێت تووشی کێشەیەک سایکۆلوژی و تەنانەت عەسەبی بوون دەبێت و کەم کەم ئەم نوقسانی و لاوازییە لە بواری فێربوونی زمانی دووهەم و سێهەم و ….، بۆی بە جێ دەمێنێت و ناتوانێت سەرکەوتن بە دەست بهێنێت (بڕوانە ئەو کەسانەی کە شێوەزار و زمانی تایبەت بە خۆیان هەیە و چۆن زمانی خۆیان بە باشی نازانن لە زمانی دووهەمدا بێژە و زاراوەی تایبەت بە خۆیان دەگرن و سەرکەوتوو نابن. لە کرماشان و ئیلامیش ئەم فێر بوونی زورەملی زمانی ڕەسمی ئێران بە ناو فارسیە، وای لێ کردووە تەنانەت مامۆستای زمان و ئەدەبی فارسی چۆن خۆی فارس نیە لە قسە کردندا زۆر جار زاراوەی دیار بێت!

لێرەدا دەبێت ئاماژە بە ئەم خاڵە بکرێت  کە خەڵکی کورد لەم بارەوە لە هەر دوو زمان (دایکی  و زمانی رەسمی وڵات) لاوازی و نۆقسانیان پێوە دیارە زۆر خەڵکیش هەوڵدەدەن هەر لە ماڵەوە منداڵانیان فێری زمانی فارسی بکەن چۆن خۆیان باش فارسی نازانن منداڵێشیان هەر بە سەقەتی زمانی دووهەم فێر دەبێت، کۆمەڵگایەک کە زمانی فەرمی وڵات بە باشی نەزانێت زمانەکەی خۆیشی هیچ لە بیر دەکات، قەت ناتوانێت خۆی لەگەڵ کەسێکی فارسدا کە لە تاران ژیان دەکات و زمانی یەکەمی (دایکی) فارسیە، پێشکەوتنیکی باش بە خۆیەوە ببینێت و لێرەدا لاوازی و خۆ بە کەم زانین و نەخۆشی دەرونیەک لای درۆست دەبێت کە ئەو کاتە لەگەڵ فارسێکدا ڕوبەڕو ببێت بۆی دەرئەکەویت کە کەمتر لە بەرانبەرەو ناتوانێت بڵێت من وەک تۆم و ناراستەوخۆ دەکەویتە پلەی دووهەم!

خۆ بە کەم بینین و لاوازی هەستی کەسایەتی و …..تاد، مرۆڤ کە زمانەکەی ڕەسمی نەبێت و زۆر هەوڵی فێر بوونی زمانی فەرمی وڵاتیشی داوە لێرەدا بە جوانی دەر ئەکەویت و دیسان هەوڵ دەدا فێر بێت، جا لێرە هەر بە ئاسانی هەست بە بێ شۆناسی دەکرێت و زمانی خۆی بەلاوە دەنێت هەتا بە زۆریش بوە زمانی دووهەم فێر بێت کەچی سەرکەوتنی ئاستەمە! دەبێت هەوڵ بدریت زمانی دایکی بە جوانی بۆ نوسین و خوێندن و هەموو بوارێکدا لەبەر چاو بگیردرێت هەتا ئەم کێشە چارەسەر بکرێت. خاڵی سەرکەوتن و تێگەیشتن لە خودی مرۆڤ وەک ناخ و هەست و باری سایکۆلوژی ئەمەیە کە فەرمی بوون و هەست و ڕێز بۆ زمانی دایکی و پێشخستن و ئیش پێکردنی هەتا ئەگەر باجیشی بوێت، خۆی وەک بەهێزیەک دەێتە بەرچاو بۆ گەشە سەندن و برەو پێدان بە ئاست و هەستی نەتەوەیی تاک، لە کرماشان و ئیلامیش پتر لە ٢٠ ساڵ دەبێت  کە چالاکی ئەدەبی و فەرهەنگی زۆر کەس بەرەو سەرکەوتن و خۆ ڕزگار کردن لە قەیرانی لاوازی زمانی دایکی و لە پراوێز خستنی، نزیک کردوەتەوە.

راوێژ: هەروەک دەزانین ساڵانێکە پڕۆژەی ئاسیمیلاسیۆن لە کوردستان لەلایەن حکوومەتی فارسەوە گیراوەتە بەر، ئەم پڕۆژەیە تا چەندە کاریگەریی نەرێنی بۆ خۆرهەڵاتی کوردستان بە گشتی و کرماشان و ئیلام بەتایبەتی بووە؟ ئەرکی چالاکان لە هەمبەر ئەم پرسەدا چییە و دەبێ لە دژی سیاسەتی ئاسیمیلاسیۆن چی بکریەت ؟ ئایا ئاسیمیلاسیۆن لەسەر دابەزاندنی هەستی نەتەوەیی کاریگەری داناوە ؟ ئەم کاریگەرییە تا چەندە هەست پێ دەکریەت؟

سارۆج: پرۆسەی ئاسیمیلاسیون لە کوردستان بە گشتی وەک هەر نەتەوەیەکی دیکە کە لە وڵاتێک بە ناوی ئێراندا دەژین پتر لە هەشتا ساڵە دەس پێکردوەو، هەموو هەوڵ و تەقەلای سیستەمی ناوەندگەرا بۆ  ناساندنی یەک نەتەوە- یەک ئاڵا- یەک وڵات و یەک زمان  دیارە لە قۆناخی دەسەڵاتداری ڕەزا شای باوکەوە کە کۆپی سیستەمی فاشیستی و یەک نەتەوەیی  ئاتاتۆرکی بووە بە ڕەسمی وەک نەخۆشیەک لە هەموو ئێراندا بڵاو بوەتەوە، هەموو هەوڵی ڕژیمی مەرکەز گەرا ئەوەیە کە یەک زمان بێت و شێوە زار و زمانەکانی دیکەی نێو ئێران لە پراوێز بخرێن و هەموو کەس فارسی فێر بێت و فارسی قسە بکات، بۆ هەموو چەشنە ئەتنیک و …..تاد، وەک فەرهەنگیش دەبێت فیری فەرهەنگی دەسەڵات بێت و زمان و فەرهەنگ و چاندی خۆیشی بە نافەرمی، وردە فەرهەنگ، خۆجێیی و مەنتەقەیی بزانین و وەک نافەرمی لە ئیدارات، شوێنی کار و هەموو جیگایەکی دەوڵەتی بە کار بێن!

جا ئەم کیشەیە وەک پرۆسەیەک لە لایەن پان ئێرانیستەکانەوە بە جددی لە سەری کار کراو و ڕەزا شایش لە پشتی ئەم کارە بوو و گەیشتە دەسەڵات و هەتا ئیستاش ڕژیمی سێدارەش ئەم کارە دەکات وەک فەرهەنگ سەرای زمانی فارسی و ….تاد، هەموو هەوڵیان گەشەدان و سەرخستنی ئەم پڕۆژەیە بووە کە نۆقسانیشی پێوە دیارە و سەر ناکەوێت. هۆی سەرنەکەوتنی ئەم بەرنامەی ئاسیمیلاسیۆنەش ئەوەیە کە زمانی فارسی لاوازی زۆری پێوە دیارە، زۆر وشەی عەرەبی، غەیری فارسی و …..تاد، تێدایە. ئەم زمانە ئەگەر وشە غەیر فارسیەکانی (کە وشەی فارسی داتاشراو …یشی زۆرە) لێ لابەریت بەێاستی وێران دەبێت و پوچەڵی ئەم زمانە بە جوانی دەرئەکەوێت!

لێرەدا سیستەمی دەسەڵاتدار لە هەموو کوردستان بە تایبەت کرماشان و ئیلام کەم تا فرە، کاری خۆی کردوە، خەڵک و هەموو چین و توێژی کۆمەڵگای کوردی لە ڕێی زمان و فەرهەنگی غەوارەوە (بێگانە و غەیر ی کوردی) وای کردووە کە زۆر کەس بە فکر و هزر و تەنانەت زمانیش لە مەرکەز نزیک بن و بیری مەرکەز گەرایی وەک پان ئێرانیستی و ئێران خوازی و فارسیزمە بوون نزیک بن.

هەر ئەوەی کە  تاکی کوردی لەم دەڤەرانە هەر کەسەو بە پێی تەوانی خۆی، بەتایبەت چینی ئەدیب و ڕۆشنبیری کوردی زۆر ساڵە خۆڕسکانە و بە هێز چالاکی خۆیان کردوە، ئەمە و زۆر بزافی ڕۆشنبیری دیکە وەک کار و چالاکی لە ئێن جی ئۆکان، کۆڕە ئەدەبیەکان، جەژن و بۆنە کوردیەکان و ….تاد و زۆر دەرفەتی دیکە هەیە کە دژکردەوەیەک لە بەرانبەری ئەم پڕۆژەی ئاسیمیلاسیۆنە بکرێت.

بێ گۆمان ئەم توانەوە لە فەرهەنگ و زمان و داب و نەریتی غەوارە، خۆی خەسارێکی زۆرە و دەتوانێرێت لەمەو بەدوا هەر وەک ئاماژەم پێ کرد ساڵهای ساڵە چالاکی دژکردەوە کراوە، بەرفراوانتر خەبات بکرێت و گەڕانەوەی کەس و کەسایەتیە ئاسیمیلەکان بڕێک ئاسانتر دەبێت. گەڕانەوە بە ئەسڵی خۆدی، بڕێک بیری خۆماڵی، هەستی خزمەت بە زمان و فەرهەنگی خودی و ئاستی بەرزی نیشتمان پارێزیی  دەوێت کە بە خۆشیەوە ڕۆژ بە ڕۆژ لە گەشەسەندن دایەو تاکی کورد لە کرماشان و ئیلام بە خۆ ناسین و هەست بە بزر بوونی ئەوەی کە هی خۆیەو لێ سێندراوەو تاڵان کراوە، گەڕانەوە وەک سەرهەڵدانیک ،وەک شۆڕشیک دەێتە بەرچاو کە دەبێت وەک پرۆسەیەک کار لە سەری بکرێت و هەر لە منداڵی کەم تەمەن و قوتابخانە نەدیوی هەتا خوێندکار و ڕۆشنبیری ئاست بەرزی کوردستان، هەستی نیشتمانی و خۆ دۆزینەو و شوناسی نەتەوەیی دەوێت تا بەرپەرچێکی بەهێز بە پڕۆژەی ئاسیمیلاسیۆنی نیوە تەواوی سیستەمی مەرکەزگەرا بدرێت و دژ کردەوەیەک بە هێز و خۆ دیتنەوەو نەتەوە بوون و هیچ کەم نەبوون لە بەرانبەری سیستەمی زۆرەملی و فەرمی و ……بێت.

راوێژ:لە وتارێکی د.هێرش (زکریا) قادریدا باس لە فکریەتی پان ئیرانیستی کراوە و پێی وایه کە حکوومەتی ئیسلامیی فارسەکان باشتر دەبێت بۆ ئێمە تاوەکوو حکوومەتە چەپ و سێکۆلارەکەیان و بە گشتی ئەو دژایەتی کردنەی کورد دەگەڕنێتەوە سەر فکریەتی فارسەکان و لەسەر ئەو باوەڕەیە کە کورد تەنانەت لە چوارچێوەی حکوومەتێکدا کە بەناو دێموکراتیک لە تاران بێتە سەر کار هیچ مافێکی بۆ دەستەبەر نابێت و بە گشتی پێی وایه کە تا کاتێک کە لەچوارچێوەی ئێراندا بین هیچمان بۆ دەستەبەر نابێت (بەتێگەییشتنی خۆم لەبابەتەکەی بەڕێزیان)؛ پێتان وانیە کە تا لە چوارچێوەی حکوومەتێکی پارسدا بین هەر لە هەوڵی توانەماندا دەبن ؟ رێگەحەل چییە ؟ دەبێ دروشمی ستراتیژیکمان چی بێت ئەگەر ئەو سەرنجانەی د.قادریتان قبووڵن ؟ چونکە ئەو وتارە بە تەواوەتی فدراڵی دەباتە ژێر پرسیار و رەت دەکاتەوە و تەنیا بە شتێکی دەزانێ کە بۆ سەر کاغەز جوانە و لە کردەوەدا هیچمان بۆ دەستەبەر ناکاتەوە لە چوارچێوەی حکوومەتی تاراندا .

سارۆج: ئەمە ئەزموونی ساڵهای ساڵە، ئیمە هەتا لەگەڵ سیستەمی تاران و مەرکەز گەرادابین وەک کورد، هەر سیستەمێک هەبێت هەتا سکۆلار و …..تاد، گرنگ ئەوەیە کە زمانی ڕەسمی مەرکەز هەر فارسیەو وڵات بە یەک نەتەوە ناسێندریت و لێرەدا بەڕاستی هیچی بەر کورد ناکەوێت، دیسان پرۆسەی ئاسیمیلاسیون بە شێوەیەکی دیکە دەست پی دەکات، ئێمە لە ژێر چەتری ئێرانی بوون، یەک وەڵات و یەک سیستەم (هەر چەشنە سیستەمێک بێت) لەوانەیە بۆ ماوەیەکی دەم کورت بڕێگ قازانجی نەتەوەییمان هەبێت بەڵام ئەمە بە شکست ڕووبەڕو دەبێت و کورد هەتا کیان، سیستەم، دەسەڵات و زمان و هەموو شتیکی خۆی هی خۆی نەبێت، بە ڕاشکاوانە بڵێم سیستەمی فیدراڵی و کۆنفیدراڵ و …تاد، فریای ناکەون و پرۆسەی بە نەتەوە بوونی بڕێگ بەدوا دەخەن، هەتا ئەگەر قازانجی دەم کورتیشی بە دوای فیدراڵیزمدا هەبێت!

ئیمە باسی فیدراڵیزم دەکەین!  لە کوێ؟ لەئێران، کام سیستەم؟ کام فکریەت و مەنتقی ئێران خوازی و چەپ و راست؟ و …..تاد، هەتاکو ئێستا لەگەڵ بیری فیدرڵایزمدا لە ئێران هەن، بێجگە لە ئەو لایەن یان ڕێکخراوانە کە بۆ ماوەیەکی کاتی مامەڵەی پێوە دەکەن و لە داهاتوودا دەکەونە ڕێزی ئێران خواز و یەک پارچە پارێزی وڵاتی ئێراندا. هەتا سیستەمی فارسگەرا (تەک زمانی و تەک نەتەوەیی) هەبێت، ئیمە چۆن و بە چ پڕۆژەیەک خۆمان وەک کورد و نەتەوە بە ئێرانی خواز و یەکسان خوازی بیری پان ئێرانیستی  بناسێنین و لە کۆنگرەیەکدا بتوانین بەش و مافی کورد وەک ئەوەی کە پێویستە و بە هەقە بخەینە بەر باس و خواست! لەگەڵ ئەو بیرۆکەدا نیم  کە لە ژێر ناوی ئێرانی بوون و …..بتوانین خۆمان بقەبوڵێنین و بەشمان بدرێت!

کورد و هەر نەتەوەیەکی غەیری فارس و نافەرمی لە ئێران (وەک نەتەوە) کە بە قەومی ئێرانی ناسراون، لە ژێر چەتری یەک پارچەیی ئێران، یەک ئاڵا و یەک زمان، ڕۆژ بە دوای ڕۆژ، تواندنەو و لە ناو چوون و پەراوێز خستنیان بەشەو ساڵ بە ساڵ و قۆناخ بە قۆناخ بەرەو ئاسیمیلاسیۆنی یەکجاری دەڕۆن!

ڕاوێژ: پێت وایە ئایین و مەزهەب لە کرماشان و لە کز کردن و بەلاڕێدا بردنی هەستی نەتەوەیی و شوناسی کوردیدا چ دەورێکی بینیوە و پیلانەکانی حکوومەتە جیاجیاکان لەم بواردەا چی بووە، هەتا هەستی مەزهەبی وەک ئەولەوییەت دابنرێ، ئایا ئەم پرسە ئێستەش کاریگەرە؟  چی بکه ین  که  بیروکه ی   ناسیونالیسم کوردستانی  به سه ر  هه ستی  مه زهه بی  دا  سه ر که ویت ؟

سارۆج:  بیری ئایینی، مەزهەبی و دینی بە گشتی لە خۆرهەڵاتی کوردستان، کرماشان و ئیلامیش بە تایبەت کاریگەری خۆی هەبوەو هەیە. مەزهەبی باڵادەست و ڕەسمی وڵاتیک وەک ئێران، بێ گومان وەک بیرۆکەی ئیسڵامی، مرۆڤ بەرەو نەتەوەی  یەکسان و ئۆممەتی یەکسان دەبات، وایش بووە کە دەبینین لە کرماشان و ئیلام بە بۆنەی مەزهەبی هاوبەشی زۆرینەی خەڵک و دەسەڵات کە شیعەیە، زۆر کەس لە کرماشان و ئیلام بە بیری مەزهەبی و شیعەگەریەوە گلاون، ئەمەش زیاتر ئەو چینەی بە دەسوڵات نزیک کردوەو تەنانەت کەوتنەتە  خزمەتی ویست و خواستی سیستەم!

بەڵام خاڵیکی ئەکتیڤ و تەنانەت پۆزەتیڤیش لەم کیشەدا دەبینین کە ئەمەش ئەوەیە: سیستەمەکانی شاهی و بەتایبەت شێخی لە ئێران وای کردووە کە ئێستا زۆر کەس  لە دین و ئایین و هەتا مەزهەبەکەی خۆشی بێزار بێت و ئەوەندە خەڵک چەواشە کراون کە زۆرترین چینی گەنج، خویندکار، تێگەیشتوو و ….هتد، لەم پرسە دوورە پەرێز دەبێت و خۆی لە دین و دیانەت دوور دەخاتەوە. دەتوانین بڵێین لەم ساڵانەی ڕابردوودا ئەم  باوەڕی دینی و …هتد، بەرەو لاوازی چوەو ئەمەش وەک خاڵێکی ئەرێنی، هاندەرە بەرەو بەرزکردنی ئاستی نەتەوەیی. ئەوەش کە باوەڕیی هەر ماوەو دەمینێت دەبێت هەوڵ بۆ بە شەخسی کردن و پیرۆز کردنی باوەڕیەکەی بدرێت کە با هی خۆی بێت و پێوە وەک سیاسەت، کەڵک وەرگرتن و هێشتنی لە خزمەتی سیستەم و دەسەڵاتدا نەگلێت و نەبێتە ئامرازی دەستی سیستەم!

دەبێت  ڕۆشنگەری بکرێت و هەموو باوەڕ و مەزهەب و ….وەک تاک، بە شەخسی و پیرۆز بوونەکەی بۆ کات و ساتی خۆی بمێنێت وەک تێکەڵ بە سیاسەت و دەسەڵاتداری و ئامراز بوون نەبێت، چونکە  ناکرێت و ناشبێت دژ بە ئایین و مەزهەبی کەسێک یان کۆمەڵگایەک ڕاوەستین، بەس هەر ئەوەندەی کە پیرۆز بوونی بۆ لای شەخس و هەموو لایەک وەک ڕێز بمینێت دیتر کێشە کەمترە ئەگەر تێگەیشتنی خەڵکەکە لەو ئاستە بێت کە دۆژمن نەتوانێت ئاژاوەو کیشە خۆڵقێن و کارتێکەر لەم باوەتە بێت و دەسەتی باڵای هەبێت!لێرەدا رۆشنگەری و خوێندنەوەی هۆشمەندانەو بە هێز و تێگەیشتوانەی پێویستە تا ئەم پرۆسە وەک لاوازی هەستی ئایینی و بەرزکردنەوەی هەستی نەتەوەیی بێ کیشەو دژایەتی کردنی یەک، سەرکەوتنی هەبێت.

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت

Leave a Reply

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.