كۆماری كوردستان، بونیادنانی ناسنامەیەكی نەتەوەیی مۆدێڕن

0
861
پەرویز ڕەحیم
پەرویز ڕەحیم

بە بۆنەی حەفاهەمین ساڵڕۆژی دامەزراندنی کۆماری کوردستان

نووسەر: 

په‌رویز رحیم/ مامۆستا له‌ كۆلێژی یاسا و زانسته‌سیاسییه‌كان- زانكۆی سه‌لاحه‌دین

هەر نەتەوەیەك لە بیرەوەرییە گشتییەكانیدا كۆمەڵێك رووداوی مێژووییان هەیە كە هەڵگری كۆمەڵێك مانا یاخود واتان كە سەرچاوەیەكی گرینگی ناسنامەسازی یان شوناس پێدانن بۆ تاكەكانی ئەو نەتەوەیە.

كۆماری كوردستانیش یەكێكە لەو رووداو و وەرچەرخانانەی مێژووی نەتەوەی كورد، كە ئەم مانا یان واتایانەی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە و بووەتە یەكێك لە سەرچاوە گرینگەكانی ناسنامەی مۆدێرنی كورد و بنەمایەك بۆ بونیاتنانی ئایدیاكانی مۆدێرنی مرۆڤی كورد لە پێوەندی لەگەڵ جیهانی مۆدێرن بە هەموو رەهەندەكانیەوە و بەتایبەت جیهانبینی و بابەتی ناسینی مرۆڤی كورد بۆ خودی (خۆی) و هەروەها بۆ “ئەویتر” و “جیهان” بەگشتی، لە بەستێنێكدا كە پێشتر پێی بێگانە و نائاشنا بووە و خاڵی بنچینەیی ئەوەیە كە خۆی وەكوو بكەرێك (agent/subject) رۆڵی كاریگەری هەبووە لەم بونیاتنان و خوڵقاندنی ئەو رەوت و پرۆسە و ئامراز و بابەت و پێكهاتە نوێە (structure/subject) و هەروەها میكانیزمەكانی گەیشتن بەو دۆخە كە بە “مۆدێرنیتە” دەناسرێت، لە رێگەی پرۆسەی “مۆدێرنیزاسیون”ەوە لە بوارەكانی سیاسی، كلتوری، كۆمەڵایەتی و ئابووری و…هتد.

لە پاش ساڵی (1941)ی زایینی و كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی رەزاشا لە ئێران و دروستبوونی بۆشاییەكی سیاسی لە حكومەتی ناوەندیدا و داگیركردنی باكوری ئێران لە لایەن یەكێتيی سۆڤیەت و باشوور لەلایەن بریتانیەكانەوە و ئازادیی زیندانییە سیاسییەكان.
هەروەها دروستبوونی كەشێكی ئازاد لە پاش زوڵم و زۆری رەزاخان و خەسار و گوشارەكانی پرۆژەی “دەولەت ـ نەتەوە”سازی و مۆدێرنیزاسیۆنی فەرمانپێكەرانە لە سەرەوە یان مۆدێرنیزاسیۆنی تاك رەهەندی یان دروستتر بڵێین (شبە نوسازی) بۆ پەراوێزخستن و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی نەتەوەكانی دیكەی “نافارس” بە هەموو رەهەند و ئامرازەكانەوە بەتایبەت بەكارهێنانی زەبر و زەنگ و قڕكردن و راوەدوونان و كوشتن و بڕین و لە هەموو ئەمانەش مەترسیدارتر و شكاندنی بنچینە و بنەماكانی “بەنەتەوە بوون” لە هەمبەر نەتەوەكانی دیكە و “نەتەوەی كورد” بەتایبەت.
له‌ دواكەوتوویی پێكهاتەیی لە رووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و هتدی ئێران بەگشتی و كوردستان بەتایبەت، لەم بەستێن و بارودۆخەدا كوردیش هەوڵی پاراستنی خۆی دا، بە هەوڵدان بۆ بونیاتنانی ناسنامەیەكی نەتەوەیی مۆدێرن وسڕینەوەی مەترسیەكانی، بەڵام بە تێگەیشتنێكی نوێ لە خوێ و دەوروبەری (ئەوەی دیكە و جیهان)، ئەویش بە عەقڵانییەتێك لە رووی سیاسی، بە دروستكردنی كۆمەڵەی “ژ.كاف” لە ساڵی (1942)ی زایینی و دواتریش دامەزرانی “حیزبی دێموكراتی كوردستان” لەسەر بناغەی تەشكیلاتیی ئەو كۆمەڵەیە لە ساڵی (1945)دا، كە دەربڕی وشیاریی سیاسیی نوخبەی كورد و لێكدانەوە و تێگەیشتن لە هەلومەرجی نێونەتەوەیی و پێكهاتەی سیستەمی نوێی نێونەتەوەیی، كە بەجۆرێك سەرەتاكانی بەرجەستە بوونی عەقڵانییەت و دروستبوونی ئاگایی لە “خود” و هەوڵدان بۆ دوبارە خۆپێناسە كردنەوە و دروستكردن و یان بەرهەمهێنانی ناسنامەیەكی “نەتەوەیی و دامەزراوەی” بوو لەسەر بنەمای “مۆدێرن” بۆ تاك و نەتەوەی كورد.

نوخبه‌ سیاسییه‌كانی كوردستان گه‌یشتبوونه‌ ئه‌و بڕوایه‌ كە ئەوەش پێویستی بە خوێندنەوە و تێگەیشتن و پراكتیك و هەنگاونان هەیە بۆ دەرباز بوون لە مەترسییە وجوودیەكانی ناسیۆنالیزمی هێرشبەرانەی ئێرانی (فارس) بۆ سەر نەتەوە و تاكی كورد كە پێویستان بە بەهێزبوون و دروستبوونی ناسنامەیەك لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزم بە واتا مۆدێرنەكەی هەیە بە سڕینەوەی ئاسەوارەكانی دوواكەوتوویی و “سوننەت” بە مانا فراوان و گشتگیرەكەی و چەقبەستن لە جیهانی پێش مۆدێرن “سوننەت” و تێپەڕین لە هزر و عەقڵیەت و “شوناسی” خێل و عەشیرەت و بنەماڵە، بۆ هزر و عەقڵیەتی مۆدێرن و بەگشتی ناسنامە و ئۆتۆنۆمیی”تاك” و “نەتەوە”.

بۆ ئەم مەبەستەش و بۆ وەدیهاتنی ئەم ئایدیایە بوو كە پێویستی دروستبوونی گۆرانكاری لە رێگەی پرۆسەی “مۆدێرنیزاسیۆن” لە هەموو بوار و رەهەندەكانەوە بەرەو دۆخێك كە بەگشتی بە “مۆدێرنیتە” دەناسرێت، هاتە ئاراوە، كەئەم ئایدیایەش دواتر لە 22ی ژانویەی ساڵی (1946)ی زایینی، لە دامەزراندنی “كۆماری كوردستان”دا، خۆی مانیفێست دەكات و ئەم “ناسنامە مۆدێرنە” لە رێگەی ئەم پرۆسە یان مۆدێرنیزاسیۆنە بەردەوامی بەخۆی دەدات، تا دووبارە بەرهەم هێنانەوە و مانیفێست كردنەوەی خۆی، لە دامەزراندنی “حكومەتی هەرێمی كوردستان” و “فێدرالیزم” و “پەرلەمان” و…هتد.

بەكورتی “مۆدێرنیتە” پرۆژە یان پارادایمێكی (الگو) كلتوری و شارستانییە كە هەموو بوار و رەهەندەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت، بەم مانایە كە “مۆدێرنیتە” وەكوو دۆخ یان هەلومەرجێك یان وەكوو لۆژیكی ناسینی جیهانی گۆڕدراوی پاش سەدەكانی ناوەڕاست و رێنێسانس و رێفۆرمی ئایینی و سەردەمی رۆشنگەری و بەگشتی گوڕانكارییەكانی سەردەمی پیشەسازی لە پەیوەندی لەگەڵ گێڕانەوە (روایت) گەورە و جیاوازەكانی جیهان و بەگشتی دووبارە پێناسە كردنەوەی پێوەندییەكانی نێوان مرۆڤ و جیهان دەناسرێت.
بەڵام “مۆدێرنیزاسیون” بە پرۆسەیەك دەگوترێت كە گۆڕانكاری لە هەموو بوار و رەهەندەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی لە رێگەی بەكارهێنانی روانگە و ئامراز و شێوازەكانی زانستی و تێكنۆلۆژیكی و لەژێر كاریگەريی مەعریفە و كلتور و شارستانیەتی رۆژئاوایی بۆ گەیشتن یان هاوتەریب بوون بە “مۆدێرنیتە” دەكاتە ئامانجی خۆی، بۆ نموونە بەرجەستە بوونی ئەم روانگە و عەقڵانییەتە زانستی ـ تێكنۆلۆژیكە لە مۆدێرنیزاسیونی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا، خۆی لە بونیاتنانی دامەزراوە و رێكخراووەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا (بە مانا مۆدێرنەكەی) دەبینێتەوە، واتا بە عەقڵانی كردنی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی.

كەوابوو یەكێك لە گرینگترین بنەما یان ڕەگەزەكانی “مۆدێرنیتە” بریتیە لە عەقڵانیەت (Rationality) بە هەردوو رەهەندی مەعریفەناسی و بوونناسییەوە، كە لە “مۆدێرنیزاسیون”دا خۆی لە بەعەقڵانی كردن (Rationalization)دا دەبینێتەوە، جەوهەری عەقڵانییەت گەرانەوی مافێكە بۆ مرۆڤ كە پێشتر لێی زەوت كرابوو كە ئەویش “مافی دیاریكردنی چارەنووسە” بە هۆی بوونی مرۆڤ بە بوونێكی “سەربەخۆ” و حاكم لەسەر ژیان و چارەنووسی خۆی لە رێگەی “عەقڵەوە”، لێرەوە مرۆڤ دەبێتە سوژە (subject) و جیهان دەبێتە ئۆبژە (object). هەروەها ئەم عەقڵانییەتە لەسەر بنەما و لە پێوەندیی راستەوخۆدایە لەگەڵ چەمكی سیكۆلاریزم (secularism) وەكوو ئایدیایەكی “مرۆڤ تەوەر” كە لە مۆدێرنیزاسیۆندا بە “بەسیكۆلاربوون” یان بە سیكۆلاریزاسیۆن (secularization) دەناسرێت.

هەروەها ئەم پێوەندیەش لە رێگەی جیاكردنەوە و سەربەخۆ بوونی ناسنامەی مرۆڤ وەكوو “تاك” یان وەكوو بوونەوەرێكی سەربەخۆ و خاوەن ئیرادە و خودموختار لە ناوكی كۆمەڵ و بنەماڵە و خوێن و عەشیرەت و سوننەت دەبێت كە بە “سەروەریی تاك” یان “تاك گەرایی” (individuality) و یان (Individualism)، كە وەكوو چەركەساتی بوونناسانەی “مرۆڤ”، دەرخەر و یان بەرجەستەكەری “مۆدێرنیتە”یە، كە دواتر ئەم “تاكە” لە كۆمەلگادا هەر وەكوو “هیگل” ئاماژەی پێدەدات دەبێتە “مرۆڤێكی كۆمەڵایەتی” كە لە مۆدێرنیزاسیۆندا لە ریگەی پرۆسەی (Individualization)وە، ناسنامە وەردەگرێت و خۆی وەكوو كیانێكی “خاوەن ئیرادە” و “سەربەخۆ” لە ژیانی تایبەتی خۆیدا بەرهەم دێنێتەوە.
لەلایەكی ترەوە رەهەندی سیاسی “مۆدێرنیتە” خۆی لە “دێموكراسی”دا مانیفێست دەكات، بەم مانایە كە بەرجەستەبوونی عەقڵانییەتی رەخنەیی لە بواری سیاسیدا خۆی لە “دێموكراسی” بە مانا بەرفراوانەكەیدا بەرجەستە دەكات، كە ئەمەش لە رێگەی دروستكرنی دامەزراوە و حیزب و رێخكراو و یان “بەدامەزراوەیی” كردن (institutionalization)ەوە دەبێت، كە لە پرۆسەی “مۆدێرنیزاسیۆن”ی سیاسیدا بە دێموكراتیزاسیۆن (Democratization) دەناسرێت. كە بەگشتی كۆی ئەم رەگەز و رەهەند و فاكتەرانە پێكەوە كارلێك دەكەن.

دەتوانین بڵێين كە بەگشتی “مۆدێرنیتە” لە چوار ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و كلتوری وكۆمەڵایەتی لە ڕێگەی “مۆدێرنیزاسیۆن”ەوە لەم بوار و رەهەندانەوە هەوڵی وەدیهاتنی دەدرێت، لێرەوە بە دامەزراندی”كۆماری كوردستان” هەول دەدرێت كە:

“سیاسەت” بە “عەقڵانی” بكرێت لە رێگەی دامەزراندنی رەوایەتی یاسایی و دامەزراوەیی و یان رەوایەتی عەقڵانی، لەبریی رەوایەتی كلاسیك و كاریزماتیك و هەروەها لەسەر بنەمای كاری حیزبی لە چوارچێوەی سیستەمێكدا كە بەگشتی لە بزاڤی رزگاریخوازیی كورددا دیاردەیەكی مۆدێرنە،
بڵاوكردنەوە و پەرەپێدان بە روانگەی نوێ لە حكومەت و حوكمڕانی وەكوو دیاردەیەكی سیكۆلار،
بە بەهێزكردنی روانگە یان جەخت كردنەوە لەسەر “مافی دیاریكردنی چارەنووس” لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ئاگایانە و وشیارانەی تاكەكان،
هەوڵدان بۆ چڕكردنەوە و بەناوەندی كردنی دەسەڵات و بەرجەستەكردنی لە حكومەتی كوردستان و كۆكردنەوەی دەسەڵاتەكانی بڵاوی عەشیرەت و بنەماڵەیی، بەڵام دوبارە دابەش كردنەوەی دێموكراتیكی هێز و دەسەڵات لە كۆمەڵگەی ئەوكاتەی كوردستان،
هەوڵدان بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاسا و بەرجەستەكردنی و جێبەجێكردنی یاسا،
پەرەپێدانی بیرۆكەی دادپەروەری لە نێوان هاووڵاتیان لە كۆمەلگای كوردی و پیناسە كردنەوەی بە مانا مۆدێرنەكەی،
هەوڵدان بۆ بە دامەزراوەیی كردنی بەشداریی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگا بەتایبەت ژنان و ڵاوان لە كاروباری گشتی و سیاسی،
بەرجەستە كردنی ئازادییە گشتییەكان و بەتایبەت ئازادیی رادەربڕین و پێكهێنانی رێكخراو و كۆڕ و كۆمەڵە جیاجیاكان،
بڵاوكردنەوەی رۆحیيەی ناسیونالیستی بەڵام لەسەر بنەمای رەگەزەكانی دێموكراتیك، بەهێزكردنی وەفاداری و پابەند بوونی سیاسيی تاكەكان و هێز و گروپەكان بۆ دەسەڵاتی كوردی لەبریی وەفاداری بۆ تاك یان بنەماڵە و عەشیرەت،
هەوڵدان بۆ دروستكردنی كولتورێكی سەردەمییانە و هاوبەش و یەكسان لەسەر بنەمای ناسنامەی كوردستانی بوون،
هەوڵدان بۆ پێناسە كردنەوەی تاكی كوردستانی و تاكی كورد لەسەر بنەمای مافی هاووڵاتی بوون نەك ئایین یان عەشیرت و خێزان، لە رێگەی كاركردن لەسەر پەروەردەی مۆدێرن لەبری خوێندن و پەروەردەی كلاسیك (حوجرە) لە كوردستان لە هەموو ئاستەكانەوە و چاپكردنی كتێب وگۆڤاری جۆرارجۆر بە زمانی كوردی و هەوڵدان بۆ بنبڕكردنی نەخوێندەواری،
هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی پیشەسازی و بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ و پەرەپێدانی بازرگانی لە ناوخۆی كوردستان و تەنانەت لەگەڵ دەرەوەی كوردستان،
دروستكردنی هێزێكی رێكخراوی نەتەوەیی بە ناوی “پێشمەرگە”،
دروستكردنی ئاڵا و دەستنیشانكردنی سرودی نەتەوەیی و بوونیاتنانی هێماكانی مۆدێرنی نەتەوەیی، هەوڵدان بۆ گواستنەوە لە قوناغی “بەكۆمەڵ بوون” بۆ قوناغی “بەكۆمەڵگا بوون” (جماعت بە جامعە) پەرەپێدانی شارنشینی یان بە سەنتەر كردنی شار، كە لە پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆندا زۆر گرینگە،
گرێدانی نەتەوە و نەتەوەخوازی بە بنەما دێموكراتیكەكان و ئازادی ومافەكانەوە،
گرینگی دان بە گەشەپێدانی مرۆیی بە هەناردە كردنی “خوێندكار” بۆ خوێندنی باڵا لەو سەردەمەدا بۆ بونیاتنانەوەی ولات و هتد.

لێرەوەیە كە “كۆماری كردستان” دەبێتە سەرچاوەیەكی سەرەكیی بەرهەمهێنانەوەی ناسنامەی مۆدێرنی “كورد”، بەم واتایە كە “عەقڵانییەت” و “سیكۆلاریزم” و “ماف و ئازادی” و بەگشتی “سەربەخۆبوون و دیاریكردن چارەنووس” و هەروەها “بوون” و “ناسنامەی مۆدێرنی” كورد، چ وەك مرۆڤ (تاك) و چ وەك “نەتەوە”، خۆی لە “كۆماری كوردستان”دا مانیفێست دەكات.
لە كۆتاییدا ئەگەر بمانەوێت بە كورتترین رەستە پێناسەی “كۆماری كوردستان” بكەین دەتوانین بڵێین كە:
“كۆماری كوردستان هەنگاونانی مرۆڤ و نەتەوەی كوردە بەرەو مۆدێرنیتە”.

 

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت

Leave a Reply

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.