سەر کەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لە ٢٢ی رێبەندانی ١٣٥٧ی هەتاوی دا

حوسێن نازدار
هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەو شۆڕشە چی بوون؟ ئەم شۆڕشە چ دەسكەوتێكی بۆ گەلانی ئێران بە دواوە بوو؟
ساڵی ١٢٩٩ی هەتاوی (١٩٢١ی زایینی) رەزاخان بە كودەتایەكی نیزامی كە بەهاوكاری ئینگلیزییەكان كردی، دەسەڵاتی قاجارییەی وەلا نا و ساڵی ١٣٠٤هەتاوی (١٩٢٥)زا یینی خۆی وەك شای ئێران و دامەزرێنەری سلسلەی پەهلەوی ناساند.
لەو ساڵەوە تا شۆڕشی گەلانی ئێران لە سەر یەك بنەماڵەی پەهلەوی (كوڕ و باب) ٥٨ ساڵ بە سەر ئێراندا حكوومەتیان كرد.لە ماوەی ئەو ٥٨ساڵەدا، گەلانی ئێران لە دەست سیاسەتەكانی ئەو بنەماڵەیە وەزاڵەهاتبوون و لە ئاكامی ئەو سیاسەتانەدا بوو، كە ئەوشۆڕشە سەری هەڵدا و كۆتایی بە دەسەڵاتی پاشایەتی لە ئێران هێنا .
رەزاشا دامەزرێنەری سلسلەی پەهلەوی لە ماوەی دەسەڵاتی خۆیدا، زۆرداری گەیاندە ئەوپەری خۆی و شۆوێنیزمی ئێرانی كردە سیاسەتی فەرمی و نەتەوە غەیرە فارسەكانی ئێران خرانە ژێر توند و تیژترین ستەمی نەتەوایەتی و فەرهەنگ و كولتووری ئەو نەتەوانە كەوتە بەر هێرشی سیاسەتی ئەو حكوومەتە شۆوێنیستە و تەنانەت مێژووی نەتەوەكانیش كەوتە بەر دەستكاری كردن و …هتد. ئەم سیاسەتەی رەزاشا بۆ ئەوە بوو وا نیشان بدا كە لە ئێراندا تەنیا نەتەوەیەك هەیە و ئەویش فارسە . لە ماوەی دەسەڵاتی ناوبراودا نارەزایەتی گەلانی ئێران گەیشتە ئەوپەری خۆی و خەبات و تێكۆشان دژی ئەو دەسەڵاتە لە سەرتا سەری ئێران سەری هەڵدا كە بە توندترین شێوە بە هۆی هێزە ئەمنیەتییەكانی ئەو رێژیمەوە سەركوت كرا.
لە كاتی شەڕی دووهەمی جیهانیدا، رەزاشا لە بەر بەرژەوەندی ئاڵمانییەكان خۆی بە بێلایەن ناساند. بەڵام وڵاتانی مێحوەری شەڕ (ئەمریكا، بریتانیا و یەكیەتی سۆڤیەت) بۆ گەیاندنی یارمەتی بە بەرەكانی شەڕی دژی ئاڵمان لە سۆڤیەت، ئێرانیان داگیر كردو رەزاشایان لە سەر تەختی پاشایەتی لابرد و حەمەرەزا (كوری رەزاشا)یان لە جێی ئەو دانا. ناوبراو لە سەرەتای پاشایەتییەكەی دا دەگەڵ لاوازی و بێ دەسەڵاتی بەرەوروو بوو، هەر بۆیە دەرفەتێك هاتە پێش تا گەلانی ئێران چالاكتر لە پێشوو بێنە نێو سیاسەت و بە دامەزراندنی حیزب و رێكخراوی سیاسی لە چارەنووسی وڵاتەكەیان دا بەشدار بن. بە كۆتایی هاتنی شەڕی دووهەمی جیهانی و پاشەكشەی وڵاتانی زلهێز لە ئێران، وردە وردە دەسەڵاتی حكوومەتی ناوەندی بەهێزتر دەبێ و رۆژ بە رۆژ چوارچێوەی چالاكیی حیزب و رێكخراوە سیاسیەكان بەرتەسكتر دەبێ و چەندین جار لە لایەن هێزە ئەمنیەتییەكانی رێژیم هێرش كرایە سەر ئازادیخوازان و بە هەزاران كەسیان لێگیرا و دواتر زیندانی و ئیعدام كران، یا لە ناوچەی خۆیان دوور خرانەوە. تەنانەت ساڵی ١٣٣٢ هەتاوی بە كودەتایەكی نیزامی بە تەواوی وڵاتی بەرەو داخرانی سیاسی برد و تەواوی ئەو وردە ئازادییانەی كە هەبوون، كۆتاییان پێهات. حەمەرەزاشا هەر وەك باوكی، سیاسەتی شۆوێنیزمی فارسی درێژە پێدا و لەو پێوەندییەدا چەندین جار نارەزایەتی گەلانی ئێرانی بە تووندترین شێوە سەركوت كرد، كە دەتوانین ئاماژە بە لەناو بردنی دەوڵەتی موسەددیق، هێرشی ساواك بۆ سەر ئازادیخوازان بە تایبەتی ئەندامانی حیزبی دێمۆكراتی كوردستانی ئێران لە ساڵەكانی ١٣٣٨و ١٣٤٢ی هەتاوی و دەستگیر كردنی سەدان تێكۆشەری دیمۆكرات و سەركوتی بێرەحمانەی جووڵانەوەی ٤٦و ٤٧ لە كوردستانی ئێران بكەین.
لە ئاكامدا گەلانی ئێران لە ساڵی ١٣٥٦ ڕژانە سەر شەقامەكان و بۆ دەستەبەر كردنی ئازادی و مافە ئینسانییەكانیان دژی ئەم رێژیمە شۆڕشێكی سەرتاسەرییان دەست پێكرد و لە ٢٢ی رێبەندانی ١٣٥٧ی هەتاوی، حكوومەتی پاشایەتییان رووخاند. بەڵام بە داخەوە بە هۆی نەبوونی بەدیلێكی دیاری كراو لە لایەن ئۆپۆزسیۆنی دێمۆكرات و پێشكەوتنخواز، دەسەڵات كەوتە دەست ئاخوندە پاوانخوازەكان، بە تایبەتی ئایەتوڵڵا خومەینی و دواتر حكوومەتی دیكتاتۆری ویلایەتی فەقیهییان لە ژێر ناوی كۆماری ئیسلامی دامەزراند. لە سەر گەورەیی و بەشكۆ بوونی ئەو شۆڕشە هیچ شك و گومانێك نیە، بەڵام ئایا كۆماری ئیسلامی داواكارییەكانی گەلانی ئێرانی دابین كرد؟
بە ئاور دانەوەیەكی كورت بە سەر مێژووی ٣٧ ساڵەی كۆماری ئیسلامیدا بۆمان دەردەكەوێ كە نەتەنیا ئەو داواكارییانە دابین نەكران بەڵكوو ئەو نیزامە بە حكوومەتە دواكەوتووەكەی خۆی، ئێرانی بەرەو سەدەكانی نێوەراست گێرایەوە و لەو ماوەیەدا وڵاتی تووشی دەیان موسیبەت كردوە. هەشت ساڵ شەڕ دەگەڵ عێراق ، ئابووری وڵاتی بە تەواوی لاواز كرد. لە ئاكامی ئەو شەڕەدا بە سەدان هەزار كەس كوژران و بێسەروشوێن و كەم ئەندام بوون. سیاسەتی ناردنە دەرەوەی شۆڕشی ئیسلامی و پەرەپێدانی تیرۆریزمی نێودەوڵەتی بەشێكی بەرچاو لە داهاتی وڵاتی بۆ سەرف كراوە. سەپاندنی شەڕی سەرانسەری بە سەر كوردستاندا، پێشێل كردنی هەموو جۆرە ئازادییەك وەك: ئازادی بەیان، نووسین، پێك هێنانی حیزب و رێكخراوی سیاسی، پەرە پێدان بە بازرگانی و بڵاوكردنەوەی مەواددی موخەددیر، تەواوی ئەو سیاسەت و كردەوانە لە نێو خۆی وڵاتدا بوونەتە هۆی بێكاری و فەساد و گرانی و لە دەرەوەی وڵاتیش بوونەتە هۆی تەریك كەوتنەوە و بێ ئیعتباری رژیم و گەمارۆی جۆراوجۆری كۆمەڵگای نێودەوڵەتی. كە وابوو بەو ئاكامە دەگەین كە شۆڕشی گەلانی ئێران شۆڕشێكی بە شكۆ و پێویست بووە، بەڵام ئەو شۆڕشە هەر وەك لە ماوەی ئەو ٣٧ساڵەدا دیومانە لە رێبازی سەرەكی خۆی لادراوە و هەموو ماف و ئازادییەكانی گەلانی ئێران پێشێل كراون.
هەر بۆیە دەنگی نارەزایەتی لە دژی ئەو رێژیمە لە سەرتا سەری ئێران بەرز بۆتەوە . بەڵام ئەو جارەیان دەبێ لە ئەزموونی شۆڕشی ساڵی ١٣٥٧دەرس وەرگرین‌و هەر لە ئێستاوە پێویستە بە دیلێكی دێموكراتی ئەوتۆمان بۆ حكوومەتی داهاتووی ئێران هەبێ‌ كە وەڵامدەر‌و دابین كەری ویست‌و داخوازییە نەتەوایەتی‌و دێموكراتیكەكانی گەلانی چەوساوەی ئێران بێت.

سه‌رنج و كۆمێنت

كۆمێنت