ناسر ساڵحی ئه‌سڵ
بەشی سێهه‌م
لە كۆتاییەكانی دەیەی چلی هەتاویدا لە ئاستی جیهانیدا، شەڕێكی سارد لە نێوان دوو جەمسەری ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتدا لە ئارا دابوو و هەركام لە جەمسەرەكانی ئامریكا و یەكیەتیی سۆڤیەتی پێشوو بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و پەرەپێدانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیان هەوڵیان دەدا. لە هەمان كاتدا لە بەشێك لە وڵاتانی جیهاندا، بزووتنەوەیی ڕزگاریخوازی گەلان، بە شێوەی خەباتی چەكدارانە بۆ دابین كردنی مافە سەرەكییەكانیان لە ئارا دابوو. لە قارەی ئاسیا شەڕی ڤەتنام و چەندین بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلان بە شێوەی خەباتی چەكداریی لە ئارا دا بوو. نێوانی وڵاتی چین بە ڕێبەریی مائۆ لە گەڵ وڵاتی یەكیەتیی سۆڤیەتی پێشوو زۆر ئاڵوز ببوو.لە ساڵی 1968ی زایینی لە ئورووپا، ئالێكساندر دوبچێك وەك سەرۆكی حیزبی كومۆنیستی چێكوسلۆڤاكیا، بنچینەی بەهاری پراگی دارێژرێت و لە فەرانسە بزووتنەوەی خوێندكاریی لە ساڵی 1968 پاشەكشەی بە دووگوڵ سەركۆماری ئەو كاتی ئەو وڵاتی كرد. لە ئەمریكای لاتین جوڵانەوەیی ڕزگاریخوازیی چەكداریی شكڵیان گرتبوو.لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا شەڕی 6 ڕۆژەی ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی بە سەركەوتنی وڵاتی ئیسرائیل كۆتایی پێهات. لە وەها بار و دۆخێكدا ڕێژیمی حەمەرەزا شای پەهلەوی، بناغەی دەسەڵاتی ڕەشی دیكتاتوری خۆی قایمتر كردبوو. هەروەها ڕێژیمی حەمە ڕەزاشا بە هۆی پولی زۆری فروشیی نەوت تووشی نەخوشیی خۆ بە زلزانین ببوو و بە تەواەتیی خۆی لیی گۆرابوو. بە هۆی پولی زۆر و زەوەندی نەوت، شا توانی تازەترین و باشترین چەك وچول بكرێت و ئەڕتەشیكی بەهێزی دامەزراند. هەر بۆیە ڕێژیمی حەمە ڕەزا شا ببوو بە ژاندارمی كەنداو و ئیدعای دەكرد كە ئێران دوڕگەی ئارامییە لە ناوچەی ئاڵوزی ڕۆژهەڵاتی ناڤینداپە. لە وەها بار و دۆحێكدا هیچ دەرەتانیك بۆ خەباتی سیاسیی و مەدەنی لەو سیستمە سەرەڕۆ و دیكتاتورییە حەمە رەزا شا دا لە ئێران و كوردستاندا بوونی نەبوو. تەنانەت میهدی بازرگان سكرتیری نێهزەتی ئازادی لە بەردەم دادگای نیزامیدا لە ساڵی 1343ی هەتاویدا دەلی:” ئیمە دوایین كەسانیكین كە لە ڕێگای یاساییەوە خەباتی سیاسیی دەكەین”. لە كوردستانی رۆژهەڵات، دەسەڵاتی ڕەشی بێ سنووری ساواك و ژاندارمە، ژیانی ئاساییان بە خەڵكی كورد لە شار و گوندەكان تاڵ كردبوو. گوشار و سەركوتی ساواك بۆ ڕاوودوونان و گرتن و زیندان و ئیعدامی چالاكانی سیاسی، نیشانەیەكی دیكەی داخرانی ڕێگاكانی حەباتی ئاشتیخوازانەبوو. هەر بۆیە خەباتگیرانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران، بیریان لە شێوازی تازەی خەبات دەكردەوە كە ئەویش خەباتی چەكدارانە بوو. بە تایبەت كە كەش و هەوای جیهانیش كە تێدا گوتاری شۆڕشگیری و خەباتی چەكدارانە زاڵبوو، هاندەرێكی دیكە بوو بۆ ڕاپەڕینی جوڵانەوەی چەكدارانە لە كوردستانی ڕۆژهەڵات. لە وەها بار دۆخێكی ئاڵوز دا، حەمەرەزا شای پەهلەوی لە ژێر گوشار و ئاموژگاری جان اف كنێدی سەركۆماری ئەوكاتی ئامریكا و هەروەها سەرۆك وەزیری ئێران “عەلی ئەمینی”، دەستیكرد بە هێندیك چاكسازی لە ژێرناوی “شۆڕشی سپی” لە ئاستی ئێراندا و سیستمی دەرەبەگایەتی هەڵوەشاندەوە. هەر بۆیە خەباتگیرانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لە باشوری كوردستان، هاتنە سەر ئەو باوەڕە كە تەنیا ڕێگای بەربەرەكانی لە گەڵ ڕێژیمی حەمەرەزا شای پەهلەوی ڕاپەڕینی خەباتی چەكدارانەیە و بۆ ئەم مەبەستەش بەشێكی گرینگ لە ئەندامانی ڕێبەری و كادر و پێشمەرگەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستان، بۆ زیندوو كردنەوەی ڕێكخستنەكانی حیزب لە كوردستانی ڕۆژهەڵات، كومیتەی شۆڕشگیری حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانیان پێكهێنا. لە گەڵ گەرمبوونی شۆڕشی ئەیلوول لە باشوری كوردستان و بە لە بەر چاو گرتنی ئەو ڕاستییە كە ڕێژیمی حەمەرەزا شا هیچ پێگەیەكی لە كوردستانی ئێراندا نییە و “شۆڕشی سپی” شا، هیچ قازانج و دەسكەوتیكی خوشبژیویی بۆ خەڵكی كورد بە دیاری نەهێناوە و دەرەبەگەكان هەر وەك جاران خەڵكی زەحمتكیش دەچەوسینەوە و كێشە سیاسیی و نەتەوایەتییەكان چارەسەر نەكراوەن، خەباتگیرانی حیزبی دێموكرات، بۆ زیندوو كردنەوە و گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەییەكانی كۆماری كوردستان ڕوویان لە شاخەكانی كوردستانی ڕۆژهەڵات كرد و مەشخەڵ و چەخماخەی جوڵانەوەیەكی چەكدارانەیان هەڵگیرساند. كاك سمایلی شەریف زادە لە توی نامەیەكدا بۆ شەهید دوكتور قاسملوو ئاوە دۆخەی كوردستانی ئێران شرۆڤە دەكا و دەنوسی: ” ئەوڕۆ توفانیكی بە تەوژمی شۆڕشگیرانە سەرانسەری وڵاتەكەمانی داگرتوو، كۆمەڵانی خەڵك هاتوونەتە سەر ئەوی كە تەنیا ڕێگای ڕزگاری دەست دانە چەك و وەشاخ كەوتنە. بەڵكوو ڕێگای ڕزگاری هەموو نەتەوەیەكی ژێردەست و چەوساوەكان هەر ڕێگای ڕاپەڕینی كۆمەڵانی زەحمەتكێشە، واتا شەڕی پارتیزانی كە لە پیِش دا لە دێهاتەوە دەست پێ بكری و كۆمەڵانی هەراوی جوتیار و تێكۆشەرەكان هانبدا بۆ خەباتی چەكدارانە ….”. جووڵانەوەی چەكدارانەی كومیتەی شۆڕشگیری حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لە ساڵەكانی 1346-47ی هەتاوی كە لە سەر یەك 18 مانگی خایاند، ئەم جوڵانەوە چەكدارییە یەكەم چەخماغەی سەرهەڵدانی چەكدارانەی خەباتگیرانی كورد، لە دژی دەسەڵاتی حەمەرەزا شای پەهلەوی لە ئێران و كوردستان بوو. لە واقیعدا ئەو جووڵانەوە چەكدارییە بڕگەیەكی زیڕین لە مێژوویی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانە. هەروەها ئەو جوڵانەوە چەكدارییە بڕگەیەكی پرشنگداریی مێژوویی نەتەوەیی كورد لە كوردستانی ڕۆژهەڵاتە كە ڕابردوو و ئیستای بزوتنەوەیی میللی – دێموكراتیكی گەلی كورد لە كوردستانی ڕۆژهەڵا پێكەوە گرێدەدا.
خاڵیكی گرینگ كە دەبێ لێرەدا ئاماژەی پێ بكرێ ئەوەیكە، بە پێچەوانەی هێندیك بوچوونی چەواشەكارانە، جوڵانەوەی پرشنگداری خەباتی چەكداری ساڵەكانی 46-67ی هەتاوی كوردستانی ڕۆژهەڵات، بە هەموو پێوەریك، خەباتیكی ئامانجدار و ڕەوا بوو. چونكە ئامانجی ئەو جوڵانەوەیە دابین كردنی مافی نەتەوایەتی كورد لە ئێرانی ئەو كات دا بوو و ڕەواش بوو، چونكە نەتەوەیی كورد لە كوردستانی ڕۆژهەڵات هەموو مافیكی لیی زەوت كرابوو. هەوەها بیرلێكراو وخەڵكی بوو. چونكە پێشتر خەباتی ئاشتیخوازانە بە شێوەی خەباتی مەدەنی لە سەردەمی كۆماری كوردستان تاقیكرابووە، بەڵام بەداخەوە دێتمان كۆماریان بە هێرش نیزامی ڕووخاند و بێرەحمانە پێشەوا و هاوڕییانی لە سێدارە دەران, هەوەها خەڵكی بوو چونكە هەم بەرهەمی ڕاپەڕینی ڕۆڵە ئازا و چاونەترسەكانی گەلی كورد بوو و هەم لە لایەن خەڵكی كوردەوە پشتیوانی لیدەكرا. ڕاستە ئەو جوڵانەوە چەكدارییە بە ئاكام نەگەیشت، بەڵام شوێندانەری و كاریگەری ئەو جوڵانەوە شكۆدارە لە سەر نەوەی دواتر بە ڕادەیەك بوو كە پاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران لە سالی 1357ی هەتاویدا بە هەزاران لاو بە ئیلهام وەرگرتن لە خەباتگیرانی جوڵانەوەی چەگداریی 46-47ی هەتاوی، چەكی شەرەفی پێشمەرگایەتییان كردە شان.
ڕاپەرینی شكۆداری خەباتی چەكدارانە، لە كوردستانی ڕۆژهەڵات بە ڕێبەرایەتی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران، كە لە پاریزگاكانی كوردستانی رۆژهەڵات چالاكییەكی بەربڵاوی سیاسیی و نیزامیان هەبوو، كاریگەری خۆی لە سەر كۆمەڵگای كوردستان لە بواری سیاسیی، هەستی نەتەوایەتیی و بە تایبەت لە بواری فەرهەنگ و ئەدەبییش دا بەجێ هێشت. لە بواری ئەدەبییەوە بە سەدان شێعر و پەخشان و ڕومان لە وەسفی ئەو شۆڕشگیرانەدا هونراوەتەوە و ئەدەبیاتی بەرگری فورمی گرت. لە لایەكی دیكەوە چونكە خەڵكی كوردستانی ڕۆژهەڵات ئامانج و ویستەكانی خۆیان لە نێو ئامانج و ویستەكانی ڕاپەڕینی چەكدارانە حیزبی دێموكراتدا دەدی، بە تەواوی پشتیوانی ڕاپەرینی جوڵانەوەی چەكدارانە بوون. خەباتی چەكدارانەی ساڵەكانی 46-47ی هەتاوی بوو بە تیشكاوێژی خەباتی دوا ڕۆژ و ئامانجەكانی كۆماری كوردستانی بە زیندووی ڕاگرت و ڕەگ و ڕیشەی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانی لە نێو كۆمەڵانی خەڵكی كوردستاندا بە زیندوو ڕاگرت. هەر چەند كادر و پێشمەرگەكانی حیزبی دێموكرات، پشتی جەبهە و ئیمكانتاتی باشیان بە دەستەوە نەبوو بەڵام توانیان بەربەرەكانییەكی قارەمانانە لە خۆیان نێشان بدەن و ماوەی 18 مانگ ئاڵای خەباتی چەكدارانە بە دژی رێژیمی حەمەرەزا شای پەهلەوی بەرز ڕاگرت. ئەگەر ئەو جوڵانەوەی چەكدارییە پشتیوانی كرابایە و ئیمكانات و پشتی جەبهە هەبووایە بە دڵنیاییەوە دەیتوانی ماوەیەكی زیاتر لە سەر پێی خۆی ڕاوەستی و زەبری كاریگەرتر لە پیكەرەی ڕێژیمی پاشایی بدا. ئەگەر چێ زۆربەی ڕێبەرانی ڕاپەرینی جوڵانەوەی چەكدارانە وەك: شەهیدان، سلێمان موعینی، سمایل شەریف زادە، عەبدوڵڵا موعینی، مەلا ئاوارە، نەحۆی شكاك، مەلا ڕەحیم ویردی، مەلا مەحموود زەنگەنە و دەیان كادر و پێشمەرگەی قارەمانی دیكە، شەهید بوون، بەڵام خەبات و تیكۆشان درێژەی كێشا و شانە و ڕێكخراوەكانی حیزبی دێموكراتی كوردستان هەر وا بەردەوام مانەوە لە كار و تێكۆشان لە نێوخۆی و دەرەوەی وڵاتدا. هەروەها پاش ڕاپەرینی چەكدارانەی ساڵەكانی 46-47ی هەتاوی، ڕێژیمی حەمەرەزا شا هێرشی بەربڵاوی هێنایە سەر خەڵكی كوردستان و بە سەدان كەسی دەستبەسەركرد. چەندین پێشمەرگەی قارەمان بە فەرمانی تیمسار ئووەیسی جینایەتكار لە پادگانی جەلدیان ئیعدام كران، كە وەك پەلًەیەكی ڕەش بە میژوویی پڕ لە جینایەتی ڕێژیمی پەهلەوی دەمێنیتەوە.
